Nie można zapominać, że pacjentami fizjoterapeutów są także osoby ubezwłasnowolnione lub takie, które z uwagi na swoje dobro wymagają ubezwłasnowolnienia. Dotyczy to szczególnie osób upośledzonych umysłowo oraz chorych psychicznie. One też mają swoje prawa jako pacjenci, a obowiązkiem każdego fizjoterapeuty jest ich przestrzeganie.
Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia przewidzianym przez prawo jest pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych to możliwość wywoływania własnym działaniem skutków prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności i mają ją osoby tzw. dorosłe oraz nieubezwłasnowolnione. Natomiast ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może sama o sobie decydować, swobodnie zawierać umowy, dysponować majątkiem, decydować o swoim zdrowiu i ewentualnym leczeniu oraz rehabilitacji.
Co to jest ubezwłasnowolnienie i kiedy może nastąpić?
Ubezwłasnowolnienie oznacza pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych konkretnej osoby fizycznej w wyniku orzeczenia sądu. Instytucja ubezwłasnowolnienia jest uregulowana w Kodeksie cywilnym (art. 13, 16), a procedura sądowa orzekania o nim w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 544–560). Powinno być ono wyrazem troski, pomocy i opieki wobec osób, które nie potrafią się same o siebie zatroszczyć i sobie pomóc.
Ustawodawca w Kodeksie cywilnym wyodrębnia dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia, tj. całkowite (art. 13) i częściowe (art. 16). Przesłanki w obydwu powyższych przypadkach pozostają zbliżone.
Pierwsza przesłanka ubezwłasnowolnienia dotyczy wieku osoby mającej być ubezwłasnowolnioną. Ubezwłasnowolnić całkowicie można tylko osobę, która ukończyła 13 lat (gdyż wcześniej i tak nie posiada zdolności do czynności prawnych), a częściowo – tylko osobę pełnoletnią. Pełnoletnim jest w świetle prawa cywilnego ten, kto ukończył 18 lat, a także kobieta, która po ukończeniu 16 lat, a przed ukończeniem 18 lat zawarła małżeństwo (za zezwoleniem sądu).
Druga przesłanka ma charakter medyczno-biologiczny i jest związana przede wszystkim ze stanem zdrowia psychicznego konkretnej osoby. Przesłanką tą jest występowanie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Należy pamiętać, że samo występowanie choroby psychicznej bądź leczenie w poradni zdrowia psychicznego nie uzasadniają ubezwłasnowolnienia. Ubezwłasnowolnić można osobę upośledzoną umysłowo niezależnie od stopnia upośledzenia (głębokie, znaczne, umiarkowane, lekkie), jednakże samo istnienie upośledzenia umysłowego nie może być podstawą ubezwłasnowolnienia. Podstawą ubezwłasnowolnienia może być także istnienie zaburzeń psychicznych, które mogą być wywołane różnymi przyczynami, w tym również istnieniem starczego zespołu psychoorganicznego.
Trzecią przesłanką w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego jest brak możliwości kierowania swoim postępowaniem, a w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego – konieczność pomocy w prowadzeniu spraw. Ocena, czy konkretna osoba jest w stanie kierować swoim postępowaniem, może być oparta jedynie na opinii biegłych – lekarzy psychiatrów.
Orzekanie o ubezwłasnowolnieniu
Sprawy o ubezwłasnowolnienie są rozpoznawane w pierwszej instancji przez sąd okręgowy. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a przy braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu. Postępowanie sądowe w sprawie ubezwłasnowolnienia może być wszczęte tylko na podstawie wniosku (a nie z urzędu).
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
- jej krewni w linii prostej (czyli np. pełnoletnie dzieci) oraz rodzeństwo,
- jej przedstawiciel ustawowy (tj. rodzic lub opiekun prawny).
Osobą uprawnioną bezwarunkowo pozostaje przede wszystkim małżonek oraz przedstawiciel ustawowy. Natomiast krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego.
Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora. W postępowaniu sądowym o ubezwłasnowolnienie regułą jest wysłuchanie osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być obowiązkowo zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa.
W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono; uchylenie może nastąpić także z urzędu. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.
Przedstawiciel ustawowy pacjenta ubezwłasnowolnionego
Pacjenci ubezwłasnowolnieni podobnie jak pacjenci małoletni mają swych przedstawicieli ustawowych. Przedstawiciele ustawowi decydują m.in. w sprawach dotyczących udzielania świadczeń zdrowotnych (np. wyrażają zgodę na rehabilitację leczniczą).
Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. W przypadku pacjentów małoletnich ich przedstawicielami ustawowymi są rodzice, jeżeli posiadają pełnię władzy rodzicielskiej. Pacjenci pełnoletni całkowicie ubezwłasnowolnieni muszą mieć opiekuna prawnego.
Opiekun prawny ustanowiony przez sąd opiekuńczy jest przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie i ma na to stosowne orzeczenie. Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w przypadku braku tegoż – ojciec lub matka ubezwłasnowolnionego. Opiekunem może być też rodzeństwo.
Objęcie opieki następuje przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym. Opiekun jest zobowiązany wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny. Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką; podlega przy tym nadzorowi sądu opiekuńczego. Rola opiekuna sprowadza się w dużej części do właściwego zarządzania majątkiem ubezwłasnowolnionego, a także wyrażania woli w zakresie opieki zdrowotnej. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe.
Informację o posiadaniu opiekuna prawnego należy umieścić w dokumentacji medycznej pacjenta. Najlepiej w praktyce dołączyć kopię orzeczenia sądu ustanawiającego opiekuna prawnego dla danego pacjenta.
Od opiekuna prawnego osoby ubezwłasnowolnionej należy odróżniać opiekuna faktycznego. Za opiekuna faktycznego należy uważać tylko osobę sprawującą, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny takiej opieki wymaga. Opiekun prawny to nie to samo co opiekun faktyczny i mają oni inny zakres uprawnień!
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Ustawodawca nie określił, nawet ogólnie, kompetencji kuratora. W praktyce zazwyczaj określa je sąd. Niewątpliwie zadaniem kuratora jest pomoc osobie ubezwłasnowolnionej w dokonywaniu czynności prawnych. Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy tak postanowi sąd opiekuńczy. W razie uchylenia ubezwłasnowolnienia kuratela ustaje z mocy prawa.
Realizacja podstawowych praw pacjenta ubezwłasnowolnionego
Do podstawowych praw każdego pacjenta należą prawo do informacji i prawo do wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne.
Prawo do informacji
W świetle prawa pacjent ma prawo do informacji zarówno o prawach pacjenta, jak i o stanie zdrowia. Obowiązek informacyjny spoczywa na podmiocie wykonującym działalność leczniczą (zakładzie/gabinecie rehabilitacji) i wskazanym personelu medycznym. Bezpośredni ustawowy obowiązek informacyjny fizjoterapeuty dotyczy także informacji o prawach pacjenta oraz informacji o stanie zdrowia. Fizjoterapeuta jest bowiem zobowiązany informować pacjenta o jego prawach określonych w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Ponadto fizjoterapeuta ma obowiązek udzielać informacji pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu albo osobie bliskiej lub opiekunowi faktycznemu w zakresie niezbędnym do udzielanych przez siebie świadczeń zdrowotnych (np. o wynikach badania funkcjonalnego, o postępach w usprawnianiu pacjenta). O stanie zdrowia pacjenta ubezwłasnowolnionego całkowicie należy informować jego przedstawiciela ustawowego.
Zasadniczo informacja może być udzielona pacjentowi/przedstawicielowi ustawowemu w dowolnej formie, jednakże najczęściej będzie to forma ustna. Informacja powinna być przystępna, tj. zrozumiała dla odbiorcy. Inne osoby poza pacjentem/ jego przedstawicielem ustawowym mogą uzyskać informację o stanie zdrowia pacjenta ubezwłasnowolnionego tylko wtedy, gdy jego przedstawiciel ustawowy wyrazi na to zgodę.
Prawo do wyrażania zgody
Za najważniejsze prawo pacjenta należy uznać prawo do wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne. Zgodnie z art. 16 u.p.p. pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody po uzyskaniu odpowiedniej informacji. Fizjoterapeuta powinien uzyskać zgodę pacjenta na udzielanie świadczeń zdrowotnych. W praktyce funkcjonowania rehabilitacji leczniczej pacjent/przedstawiciel ustawowy przy przyjęciu (rozpoczęciu zabiegów) powinien najpierw wyrazić zgodę na wykonywanie konkretnych (rodzaj, okolica ciała, ilość) zabiegów rehabilitacji leczniczej po uzyskaniu odpowiedniej informacji od fizjoterapeuty.
Zgoda na poszczególne świadczenia zdrowotne powinna być zasadniczo wyrażana przez samego pacjenta, jeżeli jest on pełnoletni i nieubezwłasnowolniony oraz zdolny do świadomego wyrażenia zgody. Jeżeli natomiast pacjent jest ubezwłasnowolniony, wymaga się zgody zastępczej (przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego). Przedstawiciel ustawowy pacjenta całkowicie ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody ma prawo do wyrażenia zgody na badanie i inne świadczenia zdrowotne. W przypadku braku przedstawiciela ustawowego prawo do wyrażenia zgody, ale tylko w odniesieniu do badania, może zrealizować opiekun faktyczny pacjenta.
Generalnie zgoda oraz sprzeciw mogą być wyrażone ustnie albo przez takie zachowanie się osób uprawnionych, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się czynnościom proponowanym przez osobę wykonującą zawód medyczny albo brak takiej woli. W praktyce pacjent/przedstawiciel ustawowy zazwyczaj wyraża zgodę pisemną i taka jest najbezpieczniejsza dla fizjoterapeuty. Poza tym taką zgodę można dołączyć do dokumentacji medycznej.
Osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego pomimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.
Do istotnych wad aktualnych przepisów należy nieuregulowanie uprawnień pacjentów ubezwłasnowolnionych częściowo. O ile w przypadku osób ubezwłasnowolnionych całkowicie sytuacja wydaje się jednoznaczna (zasadą pozostaje interwencja medyczna za zgodą przedstawiciela ustawowego, a jeżeli pacjent działa z dostatecznym rozeznaniem, także za jego zgodą), o tyle w przypadku ubezwłasnowolnionych częściowo takiej pewności nie ma.
