KRIOTERAPIA MIEJSCOWA I OGÓLNOUSTROJOWA WSKAZANIA, RODZAJE, ZASTOSOWANIE W FIZJOTERAPII

To, w jaki sposób niskie temperatury wpływają na organizm, zależy od kilku czynników:

• czasu ekspozycji na zimno,
• wartości temperatury,
• ilości ciepła,
• szybkości, z jaką ciepło zostaje odebrane organizmowi [8]

Zachodzące reakcje dzieli się na miejscowe i ustrojowe – w zależności od tego, czy zabiegowi poddane jest całe ciało, czy określona okolica. Stosowanie krioterapii powoduje wiele korzystnych zmian biochemicznych, hormonalnych i klinicznych. W zasadzie zimno działa na organizm w dwóch fazach. W pierwszej organizm reaguje obronnie przed utratą ciepła. Mimo tego dochodzi do jego utraty i obniżenia temperatury. Głównym skutkiem jest skurcz naczyń krwionośnych i zmniejszenie przepływu krwi w początkowym okresie zabiegu. Dochodzi do zmniejszenia metabolizmu tkanek i dynamiki płynów, podwyższenia progu bólu, zwiększenia czynności nadnerczy, wzrostu ciśnienia tętniczego i żylnego, przewodnictwo nerwowe ulega zwolnieniu. Po tej reakcji następuje faza druga, objawiająca się zmniejszeniem napięcia i rozszerzeniem naczyń krwionośnych. Dochodzi do przekrwienia tkanek i nawet czterokrotnie większego przepływu krwi przez tkanki, zwiększenia ciepłoty skóry, wzrostu przemiany materii w części rdzennej, spadku ciśnienia tętniczego i żylnego [2, 8, 9].

Poza działaniem krioterapii na naczynia krwionośne i układ nerwowy, w przypadku krioterapii ogólnoustrojowej, dochodzi do wzrostu wydzielania hormonów: adrenaliny, noradrenaliny, kortykotropiny (ACTH), testosteronu u mężczyzn oraz kortyzolu. Nie stwierdzono wzrostu wydzielania hormonu luteinizującego, wzrostu i hormonu dojrzewania pęcherzyków. Zmianie ulegają także parametry krwi. Badania laboratoryjne potwierdzają zwiększenie do górnej normy wartości stężeń leukocytów, hemoglobiny, kreatyniny oraz płytek krwi. Naczynia krwionośne reagują skurczem, a następnie rozkurczeniem i silnym przekrwieniem. Dochodzi do poprawy drenażu żylnego i limfatycznego. Napięcie mięśniowe ulega obniżeniu, zwolnione jest przewodnictwo nerwowe.

Pod wpływem zachodzących reakcji osiągane są różne efekty. Efekt przeciwbólowy uzyskiwany jest dzięki kilku czynnikom. Wynika z „zablokowania” przez zimno receptorów czuciowych, ich połączeń z prioprioceptorami, a także zwolnienia przewodnictwa we włóknach czuciowych, zablokowania uwalniania mediatorów bólu. Związek z działaniem przeciwbólowym ma ponadto teoria kontrolnych bramek. Tłumaczy ona hamujący wpływ odczuwania bólu przez receptory skórne. Stymulacja nerwów czuciowych w miejscu bólu (poprzez krioterapię) ogranicza ilość bodźców bólowych docierających do świadomości i osłabia dolegliwości bólowe, ponieważ nerwy czuciowe są grubsze i przewodzą sygnały szybciej niż nerwy bólowe. Na poziomie rdzenia dochodzi do „blokowania” bodźców bólowych. Mózg, odbierając bodźce czuciowe, nie nadąża z przetwarzaniem bodźców bólowych [10]. Dodatkowo działanie analgetyczne występuje na skutek wydzielania beta-endorfin. Podczas stymulacji receptorów zimnem dochodzi do wydzielania w podwzgórzu czynnika uwalniającego prekursora beta- -endorfiny (propiomelanokortyna, ACTH) [7]. W stymulacji wydzielania beta-endorfin krioterapią niewykluczony jest udział kinezyterapii.

Efekt przeciwzapalny zachodzi dzięki zmniejszeniu miejscowej aktywności przemiany materii komórek objętych procesem zapalnym. Dochodzi do zmniejszenia reakcji enzymatycznych – jest to równoznaczne ze zmniejszeniem aktywności mediatorów zapalenia. Przeciwzapalnemu działaniu sprzyja również zmniejszenie miejscowego ukrwienia tkanek objętych odczynem zapalnym [8]. Obniżenie napięcia mięśniowego zachodzi na skutek zmniejszonego napływu bodźców bólowych do rdzenia kręgowego oraz segmentalnego hamowania stymulacji gamma-motoneuronów. Kolejnym zjawiskiem działającym rozluźniająco jest zwolnienie przewodnictwa w nerwach ruchowych oraz działanie analgetyczne krioterapii.

Po zastosowaniu krioterapii siła mięśniowa ulega znacznemu zwiększeniu – dowodzą tego obserwacje kliniczne i zapis wysiłkowy badania elektromiograficznego (EMG) mięśni [9]. Po zimnych zawijalniach patologicznie napiętych mięśni w badaniach EMG zaobserwowano poprawę czynności bioelektrycznej (skrócenie czasu rozluźnienia po maksymalnym skurczu, poprawa fazowości chodu w zapisie EMG). Już dziesięciominutowy zabieg o temperaturze 0°C lub ponad jednominutowe ochładzanie azotem daje efekt rozluźniający [8].

Efekt przeciwobrzękowy następuje dzięki poprawie krążenia naczyń chłonnych. Po ekspozycji na zimno dochodzi do kilkugodzinnego przekrwienia czynnego, zwiększenia filtracji włośniczkowej oraz lepszej drożności naczyń chłonnych drenujących przestrzeń międzykomórkową. Dodatkowo działaniu przeciwobrzękowemu sprzyja kinezyterapia po zabiegu krioterapii. Podczas zabiegu dochodzi do eliminacji szkodliwych produktów przemiany materii i przyspieszeniu przemiany, co także sprzyja efektom przeciwobrzękowym.

Długotrwała ekspozycja na zimno (bądź krótkotrwała, ale intensywna) uruchamia reakcje hormonalne powodujące wzrost przemiany tkankowej i podwyższenie ciepłoty tkanek [9]. Dochodzi także do wzrostu odporności.

Stosowane w fizjoterapii zabiegi z zastosowaniem niskich temperatur można podzielić na miejscowe, ogólnoustrojowe, krótko-, długotrwałe oraz przerywane. Charakterystyka poszczególnych zabiegów przedstawiona została w tabeli 1.

Wskazania do zabiegów krioterapii wiążą się z działaniami: przeciwzapalnym, przeciwobrzękowym, przeciwbólowym i zmniejszającym napięcie mięśniowe. Krioterapia jest szczególnie zalecana w chorobach narządu ruchu, chorobach gośćcowych i układu nerwowego, wykorzystywana jest także w leczeniu innych schorzeń. Tabela 2 przedstawia szczegółowe wskazania [4, 7, 11].