Stwardnienie rozsiane
Informator dla rodziny/opiekunów

Podstawowe dane dotyczące występowania stwardnienia rozsianego w Europie są następujące:

1. Częstość występowania: 40‑160/100 000 osób, 
2. Cwukrotnie większe ryzyko zachorowania u kobiet,
3. Największe ryzyko zachorowania w grupie wiekowej 20–40 lat i wśród mieszkańców Europy Północnej [27, 29],
4. Średni czas życia od momentu zachorowania: 25–35 lat, tj. skracający oczekiwaną długość życia jedynie o kilka lat [29].

Objawy kliniczne stwardnienia rozsianego (sclerosis multiplex – SM) obejmują poważne nakładające się na siebie deficyty neurologiczne: od zaburzeń wzroku i czucia, poprzez deficyty motoryczne i osłabienie, problemy z pęcherzem i wypróżnieniem się aż po różne zmiany emocjonalne (euforie, depresje, zachowanie nieadekwatne do sytuacji). W zależności od postaci i stadium choroby wymienione czynniki mogą występować z różną częstotliwością, w różnych kombinacjach i natężeniu, np. męczliwość występuje u ok. 80% pacjentów [27]. 

Przyczyny i mechanizm SM nie zostały jeszcze do końca zbadane. Zakłada się współistniejące przyczyny immunologiczne, genetyczne i środowiskowe. Brak jest zbadanych czynników profilaktycznych, a silne zróżnicowanie symptomów i prognoz wymusza diag-
nostykę objawową z jednoczesnym wykluczeniem innych przyczyn oraz diagnostykę rezonansu magnetycznego (RM) umożliwiającą wykrycie ognisk demielinizacji. 

Najczęściej spotykane postaci SM to postać nawracająca (emitująco-rzutowa – SM RR) – naprzemienne rzuty choroby i remisje; pierwotnie-przewlekła (SM PP) oraz wtórnie-przewlekła (SM SP). Terapia zależy m.in. od stadium choroby i siły objawów i składa się przede wszystkim z farmakoterapii i rehabilitacji. Farmakoterapia obejmuje m.in. stosowanie glikokortykosteroidów, a w przypadku braku efektów – leków immunosupresyjnych, a w ostatnich latach 
– immunoterapię. Dodatkowy element terapii stanowi dbałość o ogólny stan zdrowia, m.in. unikanie infekcji, przemęczenia, przegrzania itp. Niezwykle ważną częścią terapii w SM jest rehabilitacja zapewniająca maksymalną dostępną dla danego pacjenta samodzielność i jakość życia. 

Problemy funkcjonalne pacjentów 

Osoby chorujące na SM mogą spotykać się z różnymi problemami w zależności np. od okresu choroby. Obraz tych problemów może być inny u każdego pacjenta, zarówno co do ilości problemów, jak i ich nasilenia. Najczęściej trudności sprawiają:

• chodzenie – zarówno po schodach, jak i po prostej,
• korzystanie z toalety,
• korzystanie z prysznia,
• przygotowywanie posiłków,
• pisanie,
• ubieranie się i rozbieranie.

Powyższe trudności są wynikiem problemów z napięciem mięśniowym – obniżonym lub podwyższonym, zaburzeniami w zakresie równowagi i koordynacji ruchowej.

Fizjoterapia

Celem fizjoterapii w SM jest poprawa lub utrzymanie jak najwyższej możliwej do osiągnięcia samodzielności i niezależności ruchowej, a w przypadkach zaawansowanych i ciężkich zapobieganie zmianom wtórnym, np. przykurczom mięśniowym, deformacjom stawowym i odleżynom. Cel ten realizuje się, wykorzystując kinezyterapię, fizykoterapię oraz balneoterapię i masaż.

Fizjoterapia w SM coraz częściej wykorzystuje najnowocześniejsze zdobycze techniki, szczególnie w ramach podejścia eklektycznego, tj. łączenia ze sobą elementów różnych metod, technik i narzędzi w celu osiągnięcia zamierzonego efektu terapeutycznego. Ten sposób terapii wymusza podejście indywidualne do pacjenta, co zapewnia najlepsze możliwe efekty terapii.

W terapii pacjentów z SM wykorzystuje się m.in. elementy metody terapii neurorozwojowej Bobathów (neuro-developmental treatment Bobath – NDT-Bobath), torowania nerwowo-mięśniowego (proprioceptive neuromuscular facilitation – PNF), klasycznej terapii oraz urządzenia rehabilitacyjne.

Kinezyterapia klasyczna wykorzystuje cały wachlarz ćwiczeń zalecanych w zależności od potrzeb i możliwości pacjenta. Ćwiczenia te zawierają m.in. ćwiczenia w systemie uniwersalnego gabinetu usprawniania leczniczego (UGUL), jak również ćwiczenia z użyciem taśm Thera Band czy gimnastykę w wodzie. 

W metodzie NDT-Bobath najistotniejsza jest praca z pacjentem dla uzyskania celu funkcjonalnego, czyli przydatnego podczas codziennej aktywności. Cel ten osiąga się m.in. przez normalizację napięcia mięśniowego oraz przez pokonywanie trudności związanych z ruchem u pacjentów z niewłaściwie pracującym ośrodkowym układem nerwowym. Metoda jest przyjazna pacjentowi, akceptowana przez niego, oparta na podstawach naukowych oraz jest skierowana na uzyskanie jak największej możliwej do osiągnięcia samodzielności pacjenta. Metoda zgodna jest z fizjologią i biomechaniką człowieka. Terapia wg zasad metody NDT-Bobath obejmuje również sposoby zapobiegania odleżynom, zmianom w długości mięśni czy deformacjom w stawach. Do takich sposobów należą m.in. specyficzne pozycje ułożeniowe:

1. Leżenie bokiem: tułów w lekkim odchyleniu ku tyłowi podparty poduszką lub zrolowanym kocem, kończyna dolna bliższa podłożu prosta, kończyna górna bliższa podłożu lekko wysunięta w przód lub zgięta w stawie łokciowym z dłonią pod twarzą; kończyny dalsze od podłoża zgięte pod kątem prostym w stawach biodrowych, kolanowych, barkowym i łokciowym, podparte dużymi poduszkami lub zrolowanymi kołdrami na wysokości odpowiednio miednicy i klatki piersiowej; głowa w przedłużeniu tułowia bez nadmiernego wyprostu czy nadmiernego zgięcia, podparta mała poduszką.
2. Leżenie tyłem: kończyny proste, przedramiona na niskich poduszkach, głowa na małej poduszce nieodchylona ani do tyłu, ani niezwieszona w dół.

Podstawowym celem metody PNF jest praca nad funkcją, czyli tym, co pacjent wykorzystuje podczas życia codziennego. W metodzie tej wykorzystuje się m.in. charakterystyczne wzorce ruchowe. 

• Elementy fizykoterapii – w celu zmniejszenia bólu stosuje się prądy diadynamiczne, jonoforezy, prądy interferencyjne, ultradźwięki, pole magnetyczne, promieniowanie laserowe. Dla normalizacji napięcia mięśniowego stosowana jest krioterapia miejscowa i ogólna. W celu poprawy komfortu psychicznego zaleca się zabiegi w grotach solnych. 
• Elementy balneoterapii – w celu zmniejszenia bólu lub obniżenia napięcia mięśniowego stosuje się kąpiele wirowe częściowe i całościowe, perełkowe, masaż podwodny i inne.
• Masaż – w przypadku bólu lub podwyższonego napięcia mięśniowego stosuje się masaż klasyczny wykonywany delikatnie.

Podczas jakiejkolwiek formy rehabilitacji z wykorzystaniem ruchu należy pamiętać, że ćwiczenia nie mogą być zbyt intensywne, nie należy stosować dużych obciążeń zarówno w zakresie czasu ćwiczeń, jak i w zakresie obciążeń i liczby powtórzeń.

URZĄDZENIA REHABILITACYJNE 

Urządzenia rehabilitacyjne w terapii kończyn górnych

Hand Tutor
To urządzenie do terapii podnoszenia sprawności dłoni. Urządzenie składa się z komputera z dedykowanym oprogramowaniem oraz aktywnej rękawicy (lub pary rękawic). Pacjent podczas zadań ruchowych wyświetlanych na monitorze komputera wykonuje ruchy dłonią mające na celu realizację zadania, jakie wynika ze scenariusza gry. Ćwiczenia są dla pacjenta ciekawe, nie nużą, a ruchy odzwierciedlają naturalne ruchy wykorzystywane w życiu codziennym.

ReoGo
To robot rehabilitacyjny do terapii kończyny górnej. Umożliwia pracę np. kończyny niedowładnej. Terapia obejmuje wirtualne zadania wykonywane łącznie z wyświetleniem zadania w postaci obrazu na monitorze. Zadania mogą być dobierane indywidualnie w zależności od celu terapii i możliwości pacjenta.

Armeo
To robot rehabilitacyjny do terapii kończyny górnej, w tym w zakresie czynności wykorzystywanych w życiu codziennym. Urządzenie wykorzystuje zadanie wyświetlane na ekranie jako forma biofeedbacku 
(biologicznego sprzężenia zwrotnego). Urządzenie zapewnia trening kończyny górnej, poprawia ruchomość w stawach, zwiększa siłę oraz motywuje do ćwiczeń.

Urządzenia rehabilitacyjne w terapii funkcji kończyn dolnych

Reo Ambulator 
To urządzenie do terapii w zakresie rehabilitacji funkcji chodu. Reo Ambulator to robot rehabilitacyjny, który zapewnia chód w warunkach odciążenia z zachowaniem fizjologicznego wzorca chodu.

Lokomat
To urządzenie do terapii chodu. Urządzenie również oferuje chód w warunkach odciążenia z zachowaniem fizjologicznego wzorca chodu powtarzanego w niezmienionych warunkach przez zaprogramowany czas.

Zrobotyzowane łóżko szpitalne Anymov
Zrobotyzowane łóżko szpitalne (rehabilitative robotic hospital bed) Anymov to łóżko łączące funkcje łóżka szpitalnego, stołu pionizacyjnego oraz szyn do ruchu ciągłego w obrębie kończyn dolnych. Urządzenie to może być szczególnie przydatne podczas terapii pacjentów w stanach ciężkich. Dzięki swojej budowie zapewnia zmiany pozycji pacjenta, pionizację, ruchy bierne lub wspomagane kończyn dolnych oraz bezpieczne przebywanie na powierzchni wyposażonej w materac przeciwodleżynowy. Wszystkie te czynności są możliwe bez przenoszenia pacjenta na inne sprzęty, co zmniejsza liczbę osób potrzebnych do terapii i opieki.

Urządzenia rehabilitacyjne do terapii w obrębie tułowia

Parapodium statyczno-dynamiczne z biofeedbackiem Balance Trainer
To urządzenie może służyć zarówno do klasycznej pionizacji, jak i do pionizacji czynnej, w przypadku której pacjent może równocześnie ze staniem pracować aktywnie nad siłą mięśni posturalnych. Dochodzi przez to również do poprawy krążenia, przyspieszenia oczyszczania dróg moczowych. Ruch odbywa się w połączeniu z zadaniem wyświetlanym na ekranie monitora pracującego wraz z parapodium. Terapia jest ciekawa i wielozadaniowa.

Urządzenia rehabilitacyjne terapii kompleksowej kończyn górnych, dolnych i tułowia

Systemy rzeczywistości wirtualnej
Umożliwiają kompleksową terapię wszystkich części ciała w ruchach naturalnych dla pacjenta wykorzystywanych w życiu codziennym. Dostępne na polskim rynku systemy to:

1. Neuroforma,
2. BTS Nirwana.

Systemy te tworzą wokół pacjenta rzeczywistość wirtualną, dając do wykonania zadanie aktywujące wszystkie mięśnie, kończyny oraz różne zmysły.

Zaopatrzenie ortopedyczne stosowane w terapii pacjentów chorych na stwardnienie rozsiane 
Do najważniejszego zaopatrzenia ortopedycznego wykorzystywanego u pacjentów chorych na SM należą:

• wózki inwalidzkie klasyczne – dla pacjentów potrzebujących wsparcia funkcji kończyn dolnych, ale niepotrzebujących innych udogodnień,
• wózki elektryczne – dla osób, które nie mają na tyle silnych kończyn górnych, by pokonać ciężar wózka i własnego ciała,
• wózki z oparciem głowy i tułowia – dla osób, których siła mięśniowa nie pozwala utrzymać głowy w pionie, a adaptacja do pozycji siedzącej jest częściowa i konieczne jest okresowe przyjęcie pozycji półleżącej lub leżącej,
• wózki aktywne – dla osób, których siła mięśni kończyn dolnych nie pozwala na ich funkcjonalne wykorzystanie, ale siła kończyn górnych, tułowia oraz ogólne podejście do samodzielności wymaga wózka pozwalającego na dużą własną aktywność; specyficzna budowa takiego wózka zapewnia zwiększoną aktywność użytkownika, 
• skutery – pojazdy (najczęściej spalinowe) umożliwiające pokonywanie większych odległości niezależnie od innych osób,
• egzoszkielety – to zewnętrzne z...