Wykorzystanie wysokich i niskich temperatur w fizjoterapii

Termoterapia jest działem fizykoterapii, który w celach leczniczych wykorzystuje energię cieplną przez dostarczenie energii (ocieplenie tkanek) lub pobranie energii (oziębienie tkanek)¹. Leczenie ciepłem, w zależności od rodzaju zastosowanego ciepła, dzieli się na hydroterapię z zastosowaniem ciepłej lub gorącej wody, balneoterapię i zabiegi parafinowe. Istnieją również metody wzbudzające ciepło w tkankach, np. promieniowanie UV, IR, pole elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości i ultradźwięki^2 3 

Terapia zimnem obejmuje szereg metod o zróżnicowanej specyfice i spectrum działania. Należą do nich zimna hydroterapia (z krótkotrwałym skurczem naczyń), lód (kąpiele, okłady, masaże, nacieranie), łatwo parujące substancje płynne, zimne opatrunki (mankiety), zimne peloidy, kriożele, gazy chłodzące (azot, CO2), nadmuch zimnego powietrza, komory chłodzące – krioterapia ogólnoustrojowa, chłodzenie termoelektryczne⁴. 

Łagodne leczenie chłodem obejmuje temperatury w zakresie 15–35°C, np. w hydroterapii. Intensywne leczenie zimnem obejmuje temperatury od 0 do –130°C (temperatura parowania ciekłego azotu). Istotną kwestią przy krioterapii jest czas ekspozycji na zimno i rodzaj zastosowanej metody terapeutycznej. Temperatura i czas trwania krioaplikacji warunkuje zróżnicowanie mechanizmów działania. Przy krótkotrwałym działaniu zimna początkowo występuje skurcz naczyń, a po zakończeniu terapii rozkurcz. Długotrwała terapia daje trwałe schłodzenie tkanek połączone ze zwolnieniem metabolizmu i obniżeniem perfuzji^5 6.

Szczegółowy wpływ ciepło- i zimnolecznictwa przedstawiono w tabelach 1 ^{7 89 10 11} i 2 ^12 13 14. 

Długotrwała ekspozycja na zimno, bądź krótkotrwała, ale intensywna, uruchamia reakcje hormonalne powodujące wzrost przemiany tkankowej i podwyższenie ciepłoty tkanek. Dochodzi do wzrostu odporności. W przypadku krioterapii ogólnoustrojowej, zwiększa się wydzielanie hormonów: adrenaliny, noradrenaliny, ACTH (adrenocorticotropic hormone), testosteronu u mężczyzn oraz kortyzolu. Nie stwierdzono zwiększenia wydzielania hormonu luteinizującego, wzrostu i hormonu dojrzewania pęcherzyków. Zmianie ulegają także parametry krwi. Badania laboratoryjne potwierdzają wzrost do górnej normy poziomu leukocytów, hemoglobiny, kreatyniny oraz płytek krwi^15 16. 

Termoterapia znajduje zastosowanie m.in. w bólach mięśniowych, chorobach reumatycznych stawów, a także chorobach narządów ruchu. Ciepłolecznictwo stosowane jest także przy chorobach zwyrodnieniowych i działa pozytywnie na regenerację nerwów. Zimno z kolei wykorzystywane jest w chorobach układu nerwowego, pokarmowego, a także układu krążenia. Termoterapia może być łączona z innymi dziedzinami: światłolecznictwem, hydroterapią czy peloidami. W wyborze metody terapii i jej dawkowaniu należy uwzględnić charakter schorzenia podstawowego, stan ogólny pacjenta, choroby współistniejące. Wskazania stosowania termoterapii przedstawiono w tabeli 3 ^{17 18 19 20 21 22 23 24 25}. 

Tab. 1. Wpływ zimnolecznictwa na organizm

Efekt	Wpływ zimnolecznictwa
Przeciwbólowy	Zablokowanie przez zimno receptorów czuciowych, ich połączeń z proprioreceptorami, zwolnienie przewodnictwa we włóknach czuciowych, zablokowanie uwalniania mediatorów bólu. Związek z działaniem przeciwbólowym ma teoria kontrolnych bramek (tłumaczy hamujący wpływ odczuwania bólu przez receptory skórne). Stymulacja nerwów czuciowych w miejscu bólu (poprzez krioterapię) ogranicza liczbę bodźców bólowych docierających do świadomości i osłabia dolegliwości bólowe, ponieważ nerwy czuciowe są grubsze i przewodzą sygnały szybciej niż nerwy bólowe. Na poziomie rdzenia dochodzi do blokowania bodźców bólowych. Mózg, odbierając bodźce czuciowe, nie nadąża z przetwarzaniem bodźców bólowych. Podczas stymulacji receptorów zimnem dochodzi do wydzielania w podwzgórzu czynnika uwalniającego prekursora β-endorfiny (propiomelanokortyna, ACTH). W stymulacji wydzielania β-endorfin krioterapią niewykluczony jest udział kinezyterapii
Przeciwzapalny	Spadek miejscowej aktywności przemiany materii komórek objętych procesem zapalnym, spadek reakcji enzymatycznych, równoznaczne ze zmniejszeniem aktywności mediatorów zapalenia. Efektowi przeciwzapalnemu sprzyja zwiększenie miejscowego ukrwienia tkanek objętych odczynem zapalnym
Przeciwobrzękowy	Zwiększenie krążenia. Kilkugodzinne przekrwienie czynne, wzrost filtracji włośniczkowej, zwiększenie drożności naczyń chłonnych drenujących przestrzeń międzykomórkową. Eliminacja szkodliwych produktów przemiany materii i przyspieszenie przemiany, co sprzyja efektom przeciwobrzękowym. Działaniu przeciwobrzękowemu sprzyja kinezyterapia po krioterapii
Rozluźniający mięśnie	Zmniejszenie napływu bodźców bólowych do rdzenia kręgowego, segmentalne hamowanie stymulacji gamma-motoneuronów. Zwolnienie przewodnictwa w nerwach ruchowych i działanie analgetyczne. Już 10-minutowy zabieg o temperaturze 0°C lub ponad 1-minutowe ochładzanie azotem daje efekt rozluźniając

 

Tab. 2. Wpływ ciepłolecznictwa na układy organizmu

Układ	Wpływ
Krążenia	Zmniejszenie napięcia ścian naczyń krwionośnych, dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych obwodowych i zwiększenia szybkości przepływu krwi
Oddechowy	Zwiększenie wentylacji płuc proporcjonalnie do podwyższonej ciepłoty ciała. Liczba oddechów na minutę wzrasta, co wpływa na odwodnienie organizmu
Ruchu	Zmniejszenie napięcia mięśni szkieletowych i gładkich
Czynność nerek	Przegrzanie nerek wywołuje przekrwienie czynne, zmniejszenie czynności wydzielniczej. Ogólne przegrzanie ustroju zmniejsza wydzielanie moczu

 

Tab. 3. Wskazania i przeciwwskazania do stosowania krioterapii i ciepłolecznictwa

Dziedzina medycyny	Zimnolecznictwo		Ciepłolecznictwo
	Wskazania	Przeciwwskazania	Wskazania	Przeciwwskazania
Medycyna sportowa/ ortopedia	Ostre urazy stawów i tkanek miękkich, przewlekłe zmiany przeciążeniowe i pourazowe mięśni i stawów, profilaktyka zmian przeciążeniowych układu ruchu, odnowa biologiczna. Choroba zwyrodnieniowa stawów, choroby o podłożu metabolicznym,  np. dna moczanowa, choroby na tle zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej, np. osteoporoza, choroba Sudecka, choroby o charakterze fibromialgii, odnowa biologiczna	Uszkodzenie skóry okolicy poddawanej zabiegowi, krwotoki	Stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miękkich na 4–5 dzień od urazu...