Zasady prowadzenia badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania skoliozy idiopatycznej – rekomendacje Komitetu Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej Polskiej Akademii Nauk

Standaryzacja badań przesiewowych w diagnostyce skoliozy idiopatycznej

Obecnie nie istnieje w Polsce powszechny, wystandaryzowany system badań przesiewowych mających na celu wczesne wykrycie skoliozy idiopatycznej. Brak standaryzacji może prowadzić do zarówno fałszywie ujemnych, jak i fałszywie dodatnich wyników takiego badania. Wychodząc naprzeciw potrzebom standaryzacji badania mającego na celu wczesne wykrywanie skoliozy idiopatycznej, Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej Polskiej Akademii Nauk powołał Zespół Zadaniowy ds. diagnostyki oraz leczenia zachowawczego skoliozy idiopatycznej i powierzył mu zadanie opracowania rekomendacji w zakresie standardów prowadzenia badań przesiewowych. 
W skład tego interdyscyplinarnego Zespołu weszli eksperci o wysokim autorytecie klinicznym i naukowym, a metodyka opracowania rekomendacji została przygotowana na podstawie wysokich standardów naukowych (procedura Delphi).
Ostatecznie opracowano 13 rekomendacji odnoszących się do: 

• sposobu wykonania badania przesiewowego, 
• docelowej populacji, która powinna być objęta badaniem,
• określenia profesjonalistów, którzy takie badanie powinny przeprowadzać. 

Skolioza idiopatyczna

Skolioza idiopatyczna (SI) dotyczy 2–3% populacji wieku rozwojowego i jest najczęstszą chorobą układu mięśniowo-szkieletowego tej grupy wiekowej [1]. Choroba może pojawić się w różnym wieku oraz niezależnie od statusu socjoekonomicznego, jednak najczęściej jest stwierdzana w wieku pokwitania (ang. adolescent idiopathic scoliosis, AIS) [2]. Skoliozy o małym kącie skrzywienia stwierdza się podobnie często u obu płci. Progresja, czyli zwiększenie kąta deformacji, występuje wyraźnie częściej u dziewcząt niż u chłopców [1, 3, 4]. Ryzyko progresji zależy także od wartości kąta skoliozy w okresie, w którym kręgosłup podlega szybkiemu rośnięciu. Według Bunnella u dzieci, u których skrzywienie osiąga 10° na początku okresu dojrzewania, ryzyko progresji wynosi 20%, dla skrzywień 20° wynosi 60%, natomiast w skoliozach 30° ryzyko pogłębiania deformacji wzrasta do 90% [5].
Problem zdrowotny po okresie wzrastania stanowią SI przekraczające 30° według Cobba, gdyż po pierwsze – mogą powiększać się w wieku dorosłym i po drugie – częściej w ich przebiegu występują dolegliwości bólowe kręgosłupa i inne negatywne oddziaływania na organizm, w tym na psychikę chorego [6–8]. Uważa się, że skrzywienia powyżej 40° kąta Cobba mogą powodować trudności związane z aktywnością fizyczną i ograniczać zdolność do wykonywania niektórych zawodów [1, 2].
 

Wpływ SI na układ oddechowy i krążenia

U chorych z SI dochodzi do zmniejszenia pojemności i ruchomości klatki piersiowej oraz zmiany toru oddychania. Stopień zmniejszenia pojemności życiowej płuc oraz natężonej jednosekundowej pojemności wydechowej dodatnio koreluje z wielkością kąta Cobba skrzywienia piersiowego [9]. Występowanie duszności jest wynikiem zmian strukturalnych, jakie zachodzą w obrębie klatki piersiowej i płuc u osób ze skrzywieniem o dużej wartości kątowej, to znaczy powyżej 80° kąta Cobba w kręgosłupie piersiowym [1, 6]. 

Wpływ SI na występowanie bólów kręgosłupa

Następstwem SI w wieku dorosłym, a czasem również w wieku dorastania, są bóle grzbietu, najczęściej w okolicy piersiowej i lędźwiowo-krzyżowej. Dolegliwości te są spowodowane przede wszystkim mechanicznym przeciążeniem układu mięśniowo-powięziowego, zmianami zwyrodnieniowymi stawów międzykręgowych oraz patologią krążków międzykręgowych [1, 6]. 

Wpływ SI na psychikę chorego

Postrzeganie siebie przez chorych z SI jest znacząco gorsze w porównaniu z osobami zdrowymi, jednak nie stwierdza się częstszego niż w populacji występowania zaburzeń natury psychicznej wymagających leczenia specjalistycznego [2]. Osoby z SI dwukrotnie częściej niż osoby bez tego schorzenia doświadczają ograniczeń w życiu seksualnym, wynikających głównie z obniżonej samooceny [10]. 

Stan obecny w zakresie badania przesiewowego w kierunku wczesnego wykrywania SI

Obecnie nie istnieje w Polsce powszechny, wystandaryzowany system badań przesiewowych mających na celu wczesne wykrycie SI.  Zakłada się, że rozpoznanie SI powinno mieć miejsce podczas badań rozwoju fizycznego i postawy ciała dzieci w trakcie bilansów zdrowia. Brak wystandaryzowanych zasad prowadzenia badań mających na celu wczesne wykrycie SI powoduje stosowanie w trakcie bilansów, podobnie jak podczas tzw. badań przesiewowych organizowanych przez lokalne instytucje, nieswoistych dla SI narzędzi i technik diagnostycznych. 
Fałszywie ujemny wynik badania przesiewowego może skutkować progresją SI, koniecznością leczenia gorsetowego, a w dużych deformacjach – operacyjnego. Fałszywie dodatni wynik badania, czyli rozpoznanie SI u osoby bez deformacji kręgosłupa, powoduje z kolei niepotrzebny stres dziecka/ rodziców i prowadzenie zbędnego leczenia, co generuje obciążenia systemu ochrony zdrowia (konsultacje lekarskie, fizjoterapeutyczne, badania obrazowe). 

Metodyka opracowania rekomendacji

W celu opracowania rekomendacji przeprowadzono:

• analizę wytycznych międzynarodowych towarzystw naukowych i organizacji mających w swoich kompetencjach zagadnienia związane z deformacjami kręgosłupa: SOSORT (Society on Scoliosis Orthopaedic and Rehabilitation Treatment), SRS (Scoliosis Research Society), IRSSD (International Research Society of Spinal Deformities), NASS (North American Spine Society), US Preventive Services Task Force [11–14];
• analizę piśmiennictwa poprzez przeszukanie baz Web of Science oraz Scopus;
• analizę przepisów prawa dotyczących organizacji ochrony zdrowia w Polsce.

Na podstawie danych zebranych w drodze przedstawionej powyżej procedury sformułowano wstępne wersje rekomendacji. Następnie rekomendacje poddano ocenie według przyjętej jako standard procedury Delphi [15]. 
 

Dyskusja

Badania przesiewowe w kierunku wykrycia SI są zalecane m.in. przez American Academy of Orthopedic Surgeons, American Academy of Pediatrics, Scoliosis Research Society, Society on Scoliosis Orthopedic and Rehabilitation Treatment (www.scoliosis.org, www.sosort.org [29–32]). Kryteria Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) dotyczące efektywności prowadzenia badań przesiewowych dla danej jednostki chorobowej są spełnione w odniesieniu do SI [33, 34]. 
Badania przesiewowe w kierunku wykrycia SI zostały dotychczas wdrożone w Japonii, Kanadzie, Szwecji, Niemczech i Singapurze oraz w 21 stanach USA. Bez oparcia na regulacjach prawnych oraz opłacane z różnych źródeł (z budżetu państwa, miasta, regionu, szpitala lub wolontaryjne) badania przesiewowe prowadzone są w Izraelu, Francji, Grecji, we Włoszech, w Norwegii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Australii [30]. 

Czy wczesne wykrycie SI umożliwia jej skuteczne leczenie?

W końcu ubiegłego stulecia i na początku obecnego dominował pogląd, że skuteczne leczenie SI jest głównie operacyjne i polega na korekcji ustawienia kręgów za pomocą implantów pozwalających na przyłożenie sił korekcyjnych [7]. Konstrukcja wszczepionych pacjentowi implantów nie jest w stanie trwale opierać się siłom działającym na kręgosłup człowieka, dlatego operacja musi być zakończona kostnym usztywnieniem (spondylodezą) zainstrumentowanej części kręgosłupa [35]. 

Niewątpliwie taka forma leczenia SI mimo stałego doskonalenia technik operacyjnych nie powinna być uznana za optymalną [36]. Operacyjne usztywnienie kręgosłupa limituje funkcjonowanie chorych poprzez ograniczenie ruchomości tułowia, niezdolność do wykonania pewnych ruchów i ćwiczeń, ograniczenia zawodowe i sportowe [37]. Ponadto trwałe usztywnienie kręgosłupa może być źródłem kolejnych problemów zdrowotnych w postaci przeciążenia kręgosłupa czy rozwoju deformacji poza miejscem wykonanej operacji (ang. add-on phenomenon) oraz potencjalnego utrudnienia akcji porodowej drogami naturalnymi w przypadku rozległego usztywnienia kręgosłupa lędźwiowego u kobiet [38, 39]. 

Należy nadmienić, że część chorych oraz rodziców/opiekunów nie akceptuje zaleconego leczenia chirurgicznego SI ze względu na ryzyko powikłań. Sam fakt wystąpienia ryzyka okołooperacyjnego jest naturalny i nie stanowi argumentu za odrzuceniem operacji. Niemniej obecność takiej postawy w połączeniu z „niefizjologicznym” charakterem operacji w postaci usztywnienia kręgosłupa stały się impulsem do doskonalenia nieoperacyjnych metod leczenia.

Skuteczność leczenia nieoperacyjnego skoliozy idiopatycznej

Intensyfikację badań mających na celu weryfikację skuteczności leczenia bezoperacyjnego SI obserwuje się szczególnie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach. Istotną rolę w tym procesie odegrało powstanie i dynamiczny rozwój międzynarodowego towarzystwa leczenia skolioz SOSORT (www.sosort.org). Przełomowe okazało się przeprowadzone w USA BRAIST Study [40]. W projekcie tym wykazano, że w grupie niedojrzałych kostnie (czyli zagrożonych dalszą progresją) dzieci z SI o kącie Cobba wynoszącym między 20° a 40° stosowanie gorsetu korekcyjnego w istotny statystycznie sposób zmniejszyło odsetek dzieci wymagających leczenia operacyjnego [40]. Dostarczenie dowodów naukowych na wysokim poziomie wiarygodności (badanie prospektywne randomizowane z grupą kontrolną, level I evidence study – Randomized Controlled Trial, RCT) świadczących o skuteczności działania gorsetu korekcyjnego zmieniło pogląd na możliwość efektywnego oddziaływania na SI sposobami nieoperacyjnymi [41]. 

W następstwie potwierdzenia skuteczności leczenia nieoperacyjnego ponownie znaczenia praktycznego nabrało zagadnienie wczesnego rozpoznania SI. Ponieważ większość skolioz o wartości kątowej do 20˚ nie progresuje, a dostępna jest skuteczna forma leczenia nieoperacyjnego (gorset, fizjoterapia) chorych z SI o wartości kątowej 20–40˚, celem badania przesiewowego powinno być wykrycie dzieci ze skrzywieniami o takiej wartości kątowej [4, 5]. 

Obecny stan wiedzy pozwala na gruncie Praktyki Klinicznej Opartej na Dowodach Naukowych (ang. Evidence Based Practice, EBP) stwierdzić, że możliwe jest skuteczne leczenie SI za pomocą metod nieoperacyjnych. Wymaga to jednak wprowadzenia leczenia w odpowiednim wieku dziecka i przy odpowiednim kącie skrzywienia. Według piśmiennictwa jako optymalny do rozpoczęcia leczenia podaje się wiek początku pokwitaniowego skoku wzrostowego oraz kąt skoliozy od 20° do 40° według Cobba [11]. Należy zaznaczyć, że rozpoczęcie leczenia może mieć miejsce w SI o mniejszych wartościach kątowych, w sytuacji wystąpienia czynników sprzyjających progresji skoliozy (np. obciążenie rodzinne, płeć żeńska, współwystępowanie uogólnionej nadruchomości stawów) [11].

Jak badać?

Ad Rekomendacje 1, 2
W praktyce klinicznej można się spotkać z różnymi wariantami pozycji badanego w trakcie wykonywania testu Adamsa. W piśmiennictwie spotyka się rozbieżności dotyczące pozycji kończyn górnych oraz ustawienia stóp podczas badania [18, 20, 21].
Dlatego też w celu zapewnienia powtarzalności badania konieczna jest standaryzacja pozycji kończyn dolnych i kończyn górnych podczas wykonywania pomiaru kąta rotacji tułowia (KRT). 

Ad Rekomendacja 3
Rutynowo wystarczające jest wykonanie trzech pomiarów. Badacz może uzupełnić w razie potrzeby badanie o pomiar kąta rotacji tułowia wykonany na wysokości kolców biodrowych tylnych górnych [17]. 

Ad Rekomendacja 4
W określeniu równoległego do podłoża ustawienia ocenianego odcinka tułowia pomocne może być lustro ustawione obok badanego w taki sposób, aby badacz mógł ocenić pozycję badanego w płaszczyźnie strzałkowej podczas zwiększania zakresu skłonu tułowia w przód. 

Ad Rekomendacja 5
Badanie w pozycji siedzącej może być przeprowadzone w przypadku: 

• stwierdzonego w badaniu klinicznym skośnego ustawienia miednicy (obniżenie kolca biodrowego przedniego górnego i kolca biodrowego tylnego górnego po tej samej stronie). Opcjonalnie w przypadku skrócenia kończyny dolnej pomiar kąta rotacji tułowia może być również wykonany w pozycji stojącej, z wyrównującą asymetrię długości kończyn dolnych podkładką pod stopę;
• skrócenia grupy tylnej mięśni uda w stopniu utrudniającym wykonanie odpowiedniego skłonu tułowia; 
• utrudnionej współpracy z dzieckiem;
• trudności w zachowaniu rekomendowanej pozycji badania.

Ad Rekomendacja 6
W celu zapewnienia powtarzalności pomiarów podczas badania w pozycji siedzącej należy stosować wystandaryzowaną pozycję wyjściową oraz sposób wykonania skłonu tułowia przez badanego.

Ad Rekomendacja 7
Wartość diagnostyczna badania kąta rotacji tułowia z wykorzystaniem skoliometru wynika z wysokiej czułości oraz dobrej korelacji tego parametru ze standardem w ocenie deformacji kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej, czyli kątem Cobba mierzonym na zdjęciu rentgenowskim. Na podstawie tej korelacji można (z ograniczoną dokładnością) za pomocą skoliometru oszacować wielkość kątową skrzywienia [42, 43].

Wartość kąta rotacji tułowia uzyskana podczas pomiaru wykonanego za pomocą skoliometru przy punkcie odcięcia (ang. cut-off point) 7° cechuje zarówno wysoka czułość, jak i swoistość w ocenie ryzyka wystąpienia SI o wartości 20°, co czyni ten parametr szczególnie przydatnym w badaniach przesiewowych [44]. Zastosowanie skoliometru w ocenie asymetrii grzbietu pozwala zatem uniknąć zjawiska diagnostyki fałszywie dodatniej (ang. overdiagnosis) bądź fałszywie ujemnej (ang. underdiagnosis), ograniczając jednocześnie ekspozycję dziecka na promieniowanie rentgenowskie [36].

Ponadto pomiary kąta rotacji tułowia wykonane skoliometrem charakteryzują się wysokim poziomem powtarzalności wewnętrznej (pomiary wykonane przez jednego badacza) i zewnętrznej/ zgodności (pomiary wykonane przez kilku badaczy, w tym również o różnym poziomie doświadczenia w zakresie posługiwania się skoliometrem) [20, 21, 45, 46].

Ad Rekomendacja 8
W czasie wywiadu rekomenduje się zebranie informacji związanych z oceną ryzyka wystąpienia SI (przewidywane tempo wzrastania: data urodzenia, wystąpienie pierwszej miesiączki, płeć żeńska) [1–3].
W sytuacji obecności podczas badania rodzica/opiekuna prawnego zaleca się zweryfikowanie występowanie SI w rodzinie (stopień pokrewieństwa, wielkość kątowa skrzywienia, rodzaj zastosowanego leczenia – jeżeli dane te są możliwe do uzyskania).

Ad Rekomendacja 9
Obecnie istnieje możliwość wykonania pomiaru kąta rotacji tułowia za pomocą telefonu komórkowego z zainstalowaną odpowiednią aplikacją. Należy zaznaczyć, że ze względu na równy kształt krawędzi telefonu, odmienny od kształtu skoliometru, wiarygodność pomiaru kąta rotacji tułowia może być zmniejszona. Dlatego telefon powinien być wyposażony w nakładkę, która umożliwia eliminację wpływu wyrostków kolczystych na dokładność pomiaru.
Powtarzalność i zgodność pomiarów kąta rotacji tułowia wykonanych telefonem komórkowym z zainstalowaną aplikacją oraz nakładką są zgodne z pomiarami wykonanymi skoliometrem [24]. 

Ad Rekomendacja 10
W celu wczesnego wykrycia SI nie rekomenduje się badania klinicznego prowadzonego na podstawie wzrokowej jakościowej oceny postawy ciała, w tym oceny linii wyrostków kolczystych oraz asymetrii obręczy barkowej i łopatek, ze względu na jego niską czułość i swoistość.

Kogo i kiedy badać?

Ad Rekomendacja 11
SI może wystąpić w każdym okresie wieku rozwojowego, szczególnie często pojawia się w okresach przyspieszonego wzrastania. Największa zmiana tempa rozwoju SI występuje na początku okresu dojrzewania [47, 48]. Po mniej więcej dwóch trzecich czasu obejmującego cały okres skoku pokwitaniowego u dziewcząt występuje pierwsza miesiączka (12.–13. rok życia), co wiąże się ze stopniowym zmniejszeniem ryzyka progresji SI. Badania przeprowadzone na polskiej populacji dzieci i młodzieży wykazały, że przyspieszenie tempa wzrastania rozpoczyna się w przypadku dziewcząt w wieku 9 lat i 6 miesięcy, a w przypadku chłopców – 10 lat i 3 miesięcy. Największe 12-miesięczne przyrosty wysokości ciała u dziewcząt (wynoszące 6,8 cm) są rejestrowane między 128. a 140. miesiącem życia (od 10 lat i 8 miesięcy do 11 lat i 8 miesięcy), natomiast u chłopców (wynoszące 7,5 cm) – między 150. a 161. miesiącem życia (od 12 lat i 6 miesięcy do 13 lat i 6 miesięcy) [49, 50]. 

Płeć żeńska obciążona jest większym ryzykiem wystąpienia SI. Ponadto wraz ze zwiększaniem się kąta skrzywienia obserwuje się rosnący odsetek dziewcząt wśród osób chorych [11, 51, 52]. Dlatego w przypadku dziewcząt badania powinny się odbywać w krótszych odstępach czasu w porównaniu z chłopcami. 

W Polsce w odróżnieniu od większości krajów Unii Europejskiej oraz części USA nie istnieje nowoczesny, zorganizowany system wykrywania SI. Przerwa między terminami wykonywania badań bilansowych zdrowia (8.–9. oraz 12.–13. rok życia) sprzyja pominięciu pokwitaniowego skoku wzrostowego, kiedy to SI zazwyczaj się ujawnia i pogłębia [30, 53]. 

Ad Rekomendacja 12
Przyjmuje się, że wartość progowa, po której uzyskaniu dziecko należy skierować na dalszą diagnostykę, to 7° KRT w badaniu skoliometrem [54, 55]. Zmniejszenie punktu odcięcia do 5° niesie ze sobą ryzyko fałszywie dodatnich wyników badania. Może się to wiązać z niepotrzebnym kierowaniem do dalszej diagnostyki, w tym badania rentgenowskiego [54–56].
W przypadku stwierdzenia KRT o wartości 4–6° przy podejmowaniu decyzji co do czasu, w jakim powinno być przeprowadzone badanie dodatkowe po trzech–sześciu miesiącach (okres obserwacji), należy brać pod uwagę: 

• tempo rośnięcia (szczytowy przyrost wysokości ciała, ang. peak height velocity, PHV) – krótszy okres w przypadku dzieci przed szczytowym przyrostem wysokości ciała lub w jego trakcie,
• obciążenie rodzinne – krótszy okres w przypadku wystąpienia SI u rodziców lub starszego rodzeństwa, szczególnie w przypadku gdy skolioza ta osiągnęła wartości kątowe wymagające leczenia gorsetowego lub operacyjnego [11].

Dodatkowymi czynnikami, które mogą być brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji odnośnie do okresu obserwacji, są:

• zniesienie kifozy piersiowej (lordotyzacja kręgosłupa piersiowego) – krótszy okres w przypadku zmniejszenia dystalnej części kifozy piersiowej,
• ograniczenie ruchomości kręgosłupa piersiowego w kierunku zgięcia – krótszy okres w przypadku stwierdzenia ograniczenia ruchomości w odcinku piersiowym w czasie skłonu tułowia do przodu,
• występowanie uogólnionej hipermobilności (wiotkości, nadruchomości) stawów – krótszy okres w przypadku jej rozpoznania.

W związku z powyższym badanie przesiewowe może być uzupełnianie także o:

• pomiar wysokości ciała,
• ocenę krzywizn strzałkowych kręgosłupa wraz z kliniczną oceną ruchomości kręgosłupa w kierunku zgięcia,
• ocenę występowania uogólnionej hipermobilności stawów (HS). W tym celu można posłużyć się np. testem Beightona, gdzie wynik ≥5 pkt w przypadku dziewcząt oraz ≥ 4 pkt w przypadku chłopców pozwala na rozpoznanie HS [57–61].

Kto ma badać?

Ad Rekomendacja 13
Aby badanie przesiewowe w realny sposób zwiększyło wczesną wykrywalność SI, powinno być ono wykonywane przez osoby posiadające odpowiednie kompetencje i kwalifikacje zawodowe. Ważne jest również, aby badanie mogło być wykonywane przez możliwie dużą grupę specjalistów, co pozwoliłoby zwiększyć jego dostępność. Dlatego też podczas prac Zespołu Zadaniowego analizowano możliwość prowadzenia badań przez nauczycieli wychowania fizycznego, którzy posiadają specjalizację z zakresu gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej.

Jednak zgodnie z opinią prawną z dnia 12 lutego 2019 r.: „Badanie przesiewowe mające na celu wczesne wykrycie skoliozy idiopatycznej jest świadczeniem medycznym w rozumieniu ustawy o działalności leczniczej; zgodnie bowiem z art. 2 ust. 1 pkt 10 tej ustawy świadczenie zdrowotne to działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Badanie służy ustaleniu stanu zdrowia pacjenta, a zatem służy do zachowania, ratowania lub też przywracania/ poprawie jego zdrowia – w zależności od wyniku badania. W związku z tym badanie to – jako świadczenie zdrowotne – może być wykonywane wyłącznie przez osoby wykonujące zawód medyczny. Badania tego nie może wykonać nauczyciel wychowania fizycznego, mający specjalizację z gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej”. 

Wnioski

Skolioza idiopatyczna może prowadzić do istotnego, negatywnego wpływu na stan zdrowia chorych.
Możliwe jest skuteczne leczenie skoliozy idiopatycznej z wykorzystaniem metod nieoperacyjnych (fizjoterapia, gorset). Warunkiem skuteczności leczenia jest wczesne wykrycie skoliozy.
Badanie przesiewowe polegające na nieinwazyjnym pomiarze deformacji rotacyjnej tułowia, przeprowadzonym z wykorzystaniem skoliometru, spełnia określone przez WHO kryteria badań przesiewowych.
W celu zapewnienia wysokiej jakości badań przesiewowych zalecane jest zachowanie standardu metodologicznego przedstawionego w powyższych rekomendacjach Komitetu Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej Polskiej Akademii Nauk.

Podziękowanie
Autorzy dziękują Panu Profesorowi Jerzemu Kiwerskiemu oraz Panu Profesorowi Jackowi Durmale za udział w początkowych etapach prac Zespołu Zadaniowego.

Piśmiennictwo

1. Głowacki M., Kotwicki T., Kaczmarczyk J. Skrzywienia kręgosłupa. W: Kruczyński J. (red.). Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja. Wybrane zagadnienia z zakresu chorób i urazów narządu ruchu dla studentów i lekarzy. PZWL. Warszawa 2019.
2. Asher M.A., Burton D.C. Adolescent idiopathic scoliosis: natural history and long term treatment effects. Scoliosis 2006; 1: 2.
3. Weinstein S.L., Dolan L.A., Cheng J.C. et al. Adolescent idiopathic scoliosis. Lancet 2008; 371: 1527–1537.
4. Richards B.S., Bernstein R.M., D’Amato C.R. et al. Standardization of criteria for adolescent idiopathic scoliosis brace studies: SRS Committee on Bracing and Nonoperative Management. Spine 2005; 30: 2068–2075; discussion 2076–2077.
5. Bunnell W.P. The natural history of idiopathic scoliosis. Clin Orthop Relat Res 1988: (229): 20–25.
6. Weinstein S.L., Dolan L.A., Spratt K.F. et al. Health and function of patients with untreated idiopathic scoliosis: a 50-year natural history study. JAMA J Am Med Assoc 2003; 289: 559–567.
7. Lonstein J.E. Scoliosis: surgical versus nonsurgical treatment. Clin Orthop 2006; 443: 248–259. 
8. Negrini S., Grivas T.B., Kotwicki T. et al. Why do we treat adolescent idiopathic scoliosis? What we want to obtain and to avoid for our patients. SOSORT 2005 Consensus paper. Scoliosis 2006; 1: 4.
9. Tsiligiannis T., Grivas T. Pulmonary function in children with idiopathic scoliosis. Scoliosis 2012; 7: 7.
10. Danielsson A.J., Hasserius R., Ohlin A. et al. Health-related quality of life in untreated versus brace-treated patients with adolescent idiopathic scoliosis: a long-term follow-up. Spine 2010; 35: 199–205. 
11. Negrini S., Donzelli S., Aulisa A.G. et al. 2016 SOSORT guidelines: orthopaedic and rehabilitation treatment of idiopathic scoliosis during growth. Scoliosis Spinal Disord 2018; 13: 3. 
12. Dunn J., Henrikson N.B., Morrison C.C. et al. Screening for adolescent idiopathic scoliosis: evidence report and systematic review for the US Preventive Services Task Force. JAMA 2018; 9: 173–187.
13. US Preventive Services Task Force, Grossman D.C., Curry S.J., Owens D.K. et al. Screening for adolescent idiopathic scoliosis: US Preventive Services Task Force Recommendation Statement. JAMA 2018; 9: 165–172.
14. Hresko M.T. Position statement – screening for the early detection for idiopathic scoliosis in adolescents SRS/POSNA/AAOS/AAP Position Statement.https://www.srs.org/about-srs/news-and-announcements/position-statement---screening-for-the-early-detection-for-idiopathic-scoliosis-in-adolescents [access: 1.10.2020].
15. Sinha I.P., Smyth R.L., Williamson P.R. Using the Delphi technique to determine which outcomes to measure in clinical trials: recommendations for the future based on a systematic review of existing studies. PLoS Med 2011; 8: e1000393.
16. Adams W. Lectures on the pathology and treatment of lateral and other forms of curvature of the spine. Churchill. London 1882.
17. Kotwicki T. Evaluation of scoliosis today: Examination, X-rays and beyond. Disabil Rehabil 2008; 30: 742–751.
18. Grivas T.B., Vasiliadis E.S., Koufopoulos G. et al. Study of trunk asymmetry in normal children and adolescents. Scoliosis 2006; 1: 19.
19. Grivas T.B., Vasiliadis E.S., Mihas C. et al. Trunk asymmetry in juveniles. Scoliosis 2008; 3: 13.
20. Cote P., Kreitz B.G., Cassidy J.D. et al. A Study of the diagnostic accuracy and reliability of the scoliometer and Adam’s forward bend test. Spine 1998; 23: 796–803.
21. Coelho D.M., Bonagamba G.H., de Oliveira A.S. Scoliometer measurements of patients with idiopathic scoliosis. Braz J Phys Ther 2013; 17: 179–184.
22. Mubarak S.J., Wyatt M.P., Leach J. Evaluation of the intra-examiner reliability of the scoliometer in measuring trunk rotation. Orthop Trans 1984; 9: 113–114.
23. Kotwicki T., Negrini S., Grivas T.B. et al. Methodology of evaluation of morphology of the spine and the trunk in idiopathic scoliosis and other spinal deformities – 6th SOSORT consensus paper. Scoliosis 2009; 4: 26.
24. Izatt M.T., Bateman G.R., Adam C.J. Evaluation of the iPhone with acrylic sleeve versus the Scoliometer for rib hump measurement in scoliosis. Scoliosis 2012; 7: 14.
25. Qiao J., Xu L., Zhu Z. et al. Inter- and intraobserver reliability assessment of the axial trunk rotation: manual versus smartphone-aided measurement tools. BMC Musculoskelet Disord 2014; 15: 343.
26. Balg F., Juteau M., Theoret Ch. et al. Validity and reliability of the iPhone to measure rib hump in scoliosis. J of Pediatr Orthop 2014; 34: 774–779.
27. Franko O., Bray C., Newton P. Validation of a scoliometer smartphone app to assess scoliosis. J Pediatr Orthop 2012; 32: 72–75.
28. Driscoll M., Fortier-Tougas C., Labelle H. et al. Evaluation of an apparatus to be combined with a smartphone for the early detection of spinal deformities. Scoliosis 2014; 9: 10.
29. Fazal M.A., Edgar M. Detection of adolescent idiopathic scoliosis. Acta Orthop Belg 2006; 72: 184–186.
30. Grivas T.B., Wade M.H., Negrini S. et al. SOSORT consensus paper: school screening for scoliosis. Where are we today? Scoliosis 2007; 2: 17.
31. Thilagaratnam S. School-based screening for scoliosis: is it cost-effective? Singapore Med J 2007; 48: 1012–1017.
32. Richards S., Vitale M. Information Statement AAOS-SRS-POSNA-AAP. Screening for idiopatic scoliosis in adolescents. www.aaos.org/about/paper/position/1122asp [access: 13.10.2020].
33. Williams J. Criteria for screening: are the effects predictable? Spine 1988; 13: 1178–1186.
34. Morrissy R. School screening for scoliosis. A statement of the problem. Spine 1988; 10: 1195–1197.
35. Lenke L.G., Betz R.R., Harms J. et al. Adolescent idiopathic scoliosis: a new classification to determine extent of spinal arthrodesis. J Bone Joint Surg Am 2001; 83: 1169–1181.
36. Kotwicki T., Chowanska J., Kinel E. et al. Optimal management of idiopathic scoliosis in adolescence. Adolesc Health Med Ther 2013; 4: 59–73.
37. Lehman R.A. Jr, Kang D.G., Lenke L.G. et al. Spinal Deformity Study Group. Return to sports after surgery to correct adolescent idiopathic scoliosis: a survey of the Spinal Deformity Study Group. Spine J 2015; 15: 951–958.
38. Wong G.T.C., Yuen V.M.Y., Chow B.F.M. et al. Persistent pain in patients following scoliosis surgery. Eur Spine J 2007; 16: 1551–1556.
39. Wang Y., Hansen E.S., Høy K. et al. Distal adding-on phenomenon in Lenke 1 A scoliosis: risk factor identification and treatment strategy comparison. Spine (Phila Pa 1976) 2011; 36: 1113–1122.
40. Weinstein S.L., Dolan L.A., Wright J.G. et al. Effects of bracing in adolescents with idiopathic scoliosis. N Engl J Med 2013; 369: 1512–1521.
41. Grivas T.B., Hresko M.T., Labelle H. et al. The pendulum swings back to scoliosis screening: screening policies for early detection and treatment of idiopathic scoliosis – current concepts and recommendations. Scoliosis 2013; 8: 16.
42. Bunnell W.P. An objective criterion for scoliosis screening. J Bone Joint Surg Am 1984; 66 A: 1381–1387.
43. Korovessis P.G., Stamatakis M.V. Prediction of scoliotic Cobb angle with the use of the scoliometer. Spine 1996; 21: 1661–1666.
44. Ashworth M.A., Hancock J.A., Ashworth L. et al. Scoliosis screening. An approach to cost/benefit analysis. Spine 1988; 13: 1187–118ؘ8. 
45. Bonagamba G.H., Coelho D.M., de Oliveira A.S. Inter and intra-rater reliability of the scoliometer. Rev Bras Fisioter 2010; 14: 432–437.
46. Kotwicki T., Frydryk K., Lorkowska M. et al. Powtarzalność i zgodność pomiaru rotacji tułowia skoliometrem Bunnella u dzieci ze skoliozą idiopatyczną. Fizjoter Pol 2006; 2: 111–116.
47. Duval-Beaupere G. Rib hump and supine angle as prognostic factors for mild scoliosis. Spine 1992; 17: 103–107.
48. Duval-Beaupere G. Threshold values for supine and standing Cobb angles and rib hump measurements: prognostic factors for scoliosis. Eur Spine J 1996; 5: 79–84.
49. Kułaga Z., Różdżyńska A., Palczewska I. et al. Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF. Standardy Medyczne/Pediatria 2010; 7: 690–700.
50. Kułaga Z., Różdżyńska-Świątkowska A., Grajda A. et al. Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18. roku życia. Standardy Medyczne/ Pediatria 2015; 12: 119–135.
51. Suh S.W., Modi H.N., Yang J.H. et al. Idiopathic scoliosis in Korean schoolchildren: a prospective screening study of over 1 million children. Eur Spine J 2011; 20: 1087–1094.
52. Zheng Y., Dang Y., Wu X. et al. Epidemiological study of adolescent idiopathic scoliosis in Eastern China. J Rehabil Med 2017; 49: 512–519.
53. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów, zakresu i wzorów dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. 2015, poz. 2069). Dostępny pod adresem: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150002069/O/D20152069.pdf
54. Komang-Agung I.S., Dwi-Purnomo S.B., Susulowati A. Prevalence rate of adolescent idiopathic scoliosis: results of school-based screening in Surabaya, Indonesia. Malays Orthop J 2017; 11: 17–22.
55. Bunnell W. Selective screening for scoliosis. Clinical Orthopaedics and Related Research 2005; 434: 40–45.
56. Huang S.C. Cut-off point of the scoliometer in school scoliosis screening. Spine 1997; 22: 1985–1989.
57. Somoskeöy S., Tunyogi-Csapó M., Bogyó C. et al. Accuracy and reliability of coronal and sagittal spinal curvature data based on patient-specific threedimensional models created by the EOS 2D/3D imaging system. Spine J Off J North Am Spine Soc 2012; 12: 1052–1059.
58. Vidal C., Ilharreborde B., Azoulay R. et al. Reliability of cervical lordosis and global sagittal spinal balance measurements in adolescent idiopathic scoliosis. Eur Spine J 2013; 22: 1362–1367.
59. Czaprowski D., Pawłowska P., Gębicka A. et al. Intra- and interobserver repeatability of the assessment of anteroposterior curvatures of the spine using Saunders digital inclinometer. Ortop Traumatol Rehabil 2012; 14: 145–153.
60. Czaprowski D., Kotwicki T., Pawłowska P. et al. Joint hypermobility in children with idiopathic scoliosis: SOSORT award 2011 winner. Scoliosis 2011; 6: 22.
61. Czaprowski D., Kotwicki T., Stoliński L. Assessment of joint laxity in children and adolescents: a review of methods. Ortop Traumatol Rehabil 2012; 14: 407–420. Tabela 1. Rekomendacje Komitetu Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej Polskiej Akademii Nauk w zakresie prowadzenia badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania skoliozy idiopatycznej