Wpływ farmaceutyków na proces fizjoterapii
Farmaceutyki mogą wpływać zarówno na stan fizyczny, jak i na stan psychiczny pacjenta. W zależności od celu terapii ten sam lek lub jego skutki uboczne mogą ułatwiać lub utrudniać pracę terapeuty, zmniejszać lub zwiększać pozytywny efekt terapii, przyspieszać lub oddalać osiągnięcie efektu terapeutycznego.
Wydawałoby się, że istnieje grupa leków, która będzie obojętna dla procesu terapeutycznego. Jednak należy pamiętać, że każdy preparat zażywany jest w określonym celu, nawet jeśli jest to cel profilaktyczny. Jeśli lek zażywany będzie w celu zapobiegania wystąpienia określonych niekorzystnych zmian w organizmie, to będzie on sprzymierzeńcem fizjoterapeuty w terapii.
Przykład może stanowić witamina C zażywana przez osobę z porażeniem czterokończynowym spastycznym w celu zakwaszenia i zapobiegania rozwojowi bakterii w układzie moczowym. Infekcja w układzie moczowym może wywołać szereg negatywnych objawów, m.in. podwyższenie temperatury i w konsekwencji wzrost spastyczności. Taki obraz będzie utrudniał fizjoterapeucie pracę nad utrzymaniem zakresów ruchu w stawach oraz sprzyjał skracaniu się włókien mięśniowych, co będzie stanowiło zagrożenie powstania przykurczy stawowych.
Jeśli witamina C (we właściwych dawkach, pod kontrolą lekarską) podawana profilaktycznie skutecznie zapobiegnie infekcji układu moczowego, będzie sprzymierzeńcem fizjoterapeuty w terapii, ponieważ nie dopuści do wystąpienia opisanych niekorzystnych zmian.
| Wpływ leków lub ich skutków ubocznych na efekty terapii | ||
|---|---|---|
|
zwiększające efekt terapeutyczny |
zmniejszające efekt terapeutyczny |
neutralne na efekt terapeutyczny (czy na pewno takie istnieją?) |
Wydawałoby się, że pospolita witamina C nie może wpływać na efekt fizjoterapii, jednak jak widać z powyższego – jest inaczej. Należy więc przyjąć, że każdy lek, pod wpływem którego jest pacjent, będzie miał wpływ na terapię: w mniejszym lub większym stopniu, w najbliższym czasie lub w przyszłości.
Leki mogą działać miejscowo lub ogólnoustrojowo. Jednak należy odróżnić działanie ogólnoustrojowe leku od jego działania ogólnoustrojowego ubocznego.
Przykładem ubocznego działania leku miejscowo podawanego i mającego działać miejscowo jest toksyna botulinowa typu A (w różnych formach preparatów: Botox, Dysport, Xeomin), której efekt uboczny może być ogólnoustrojowy w postaci podwyższonej temperatury lub porażenia mięśni odległych od podania. Przykładem może być odnotowane w badaniach, podczas aplikacji miejscowej, upośledzenie pracy oddalonych zwieraczy pęcherza moczowego. W codziennej pracy wykorzystuje się również działanie uboczne leków, jednak nie oznacza to, że rutynowo i celowo podawane będą leki dla ich efektów ubocznych. Elementami, nad którymi najczęściej pracuje fizjoterapeuta podczas procesu terapeutycznego, są:
- zakres ruchu, jego utrzymanie lub pogłębienie – przeszkodą w uzyskaniu/ utrzymaniu właściwego zakresu ruchu w stawach mogą być: przykurcz torebki stawowej, przykurcz ścięgien i brzuśców mięśniowych w wyniku unieruchomienia lub w wyniku patologicznie podwyższonego napięcia mięśniowego spastycznego na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu mięśniowego, skostnienia okołostawowe itp.,
- siła mięśniowa, stężenie cukru we krwi – elementem warunkującym prace nad tymi elementami będzie m.in. właściwe odżywienie organizmu oraz uregulowana glikemia krwi,
- pionizacja – element terapii, z którym można spotkać się niemalże na każdym oddziale, zarówno na oddziałach ciężkiej rehabilitacji neurologicznej, jak i na oddziale chorób wewnętrznych, gdzie trudności w zmianie pozycji na wyższą będą spowodowane m.in. okresowym unieruchomieniem pacjenta w łóżku,
- normalizacja oddechu – element warunkujący właściwe utlenowanie krwi, a poprzez to komórek organizmu i jego właściwe funkcjonowanie, z jego niewłaściwą pracą można spotkać się zarówno na oddziałach pulmonologicznych, jak i na oddziałach psychiatrycznych, chirurgicznych i innych.
Zmiany pozycji od niskich do wysokich zależą m.in. od wydolności układu krążenia (ciśnienie krwi), układu mięśniowego jako pompy mięśniowej oraz układu oddechowego. Leki, wpływając na te układy, będą warunkowały przebieg procesu pionizacji (tab. 2).
| Pionizacja/ (możliwe do osiągnięcia pozycje ciała – siedząca, stojąca) | |
|---|---|
| leki ułatwiające uzyskanie pozycji wyższych | leki utrudniające uzyskanie pozycji wyższych |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Wydolność układu oddechowego jest warunkowana zarówno przez sprawność mięśni oddechowych, ogólny stan pacjenta, jak i leki wpływające na jego funkcjonowanie (tab. 3).
| Oddech | |
|---|---|
| zwiększenie wydolności oddechowej | zmniejszenie wydolności oddechowej |
| duży ból w spłycenie, przyśpieszenie oddechu -> leki przeciwbólowe -> stabilizacja oddechu | leki obniżające napięcie mięśniowe w dawkach zbyt dużych, np. Baclofen |
| niepokój -> spłycenie, przyśpieszenie oddechu -> leki uspokajające -> normalizacja oddechu | preparaty wapnia mogą zagęszczać wydzielinę oskrzelową i zmniejszać wydolność oddechową przy braku odruchu kaszlu |
| mukolityki – upłynniające zalegającą gęstą wydzielinę, wspomagające mechaniczne samooczyszczanie dróg oddechowych -> zmniejszenie lepkości wydzieliny oskrzelowej -> ułatwienie oddychania (np. ambroksol, podgrupa sekretolityki, roztwór jodku potasu) | mukolityki – upłynniające zalegającą gęstą wydzielinę (zmniejszenie lepkości wydzieliny oskrzelowej, zwiększenie jej ilości) – przy braku odruchuw kaszlu i porażeniu mięśni oddechowych oddech może być utrudniony – konieczna obserwacja i obecność aparatów odsysających |
Praca terapeuty nad siłą czy wytrzymałością mięśniową uzależniona będzie w sposób bezpośredni od czynnego współudziału pacjenta w terapii. Ruch bierny nie wpłynie bezpośrednio i efektywnie na proces wzrostu siły i wytrzymałości mięśniowej. Z tego powodu leki ograniczające czynny udział pacjenta w terapii będą w sposób bezpośredni warunkowały jej wyniki (tab. 4).
| Siła mięśniowa - stężenie cukru we krwi | |
|---|---|
| zwiększenie | zmniejszenie |
| preparaty białkowe – przy niedożywieniu (w celu zbilansowania wskazana kontrola dietetyka) | obniżające ciśnienie, szczególnie przy niskim ciśnieniu krwi – ortostatyczne spadki ciśnienia i omdleni |
| nutridrinki – przy niedożywieniu ( w celu zbilansowania wskazana kontrola dietetyk | neuroleptyki, leki psychotropowe, nasenne – męczliwość, brak energii, senność |
| glukoza – przy zmniejszeniu stężenia cukru u cukrzyków | |
| insulina – w cukrzycy jest niezbędnym lekiem w wykorzystaniu dostarczonego pożywienia w celu wygenerowania aktywności fizycznej | nadmiar insuliny w stosunku do zaaplikowanego wysiłku – złe samopoczucie, omdlenia, śpiączka |
Pracując nad utrzymaniem lub zwiększeniem zakresu ruchu, trzeba pamiętać, że oprócz przeszkód kostnych, tj. skostnień wewnątrz- i okołostawowych, należy pracować z tkanką miękką, czyli powięzią, ścięgnami i brzuścami mięśniowymi oraz strukturami nerwowymi. Wysokość napięcia mięśniowego będzie warunkowała w dużej mierze pracę nad generowanym zakresem ruchu w stawie – zarówno czynnym, jak i biernym (tab. 5).
| Ruch (zakres, przykurcze) | |
|---|---|
| zwiększenie efektu terapeutycznego | zmniejszenie efektu terapeutycznego |
| obniżające napięcie mięśniowe o działaniu ogólnoustrojowym (Baclofen) u pacjentów z napięciem spastycznym | podnoszące napięcie mięśniowe – nadmiar preparatów z serotoniną (neuroprzekaźnik podany w nadmiarze zwiększa stan pobudzenia), niekorzystne w przypadku obecności przykurczy |
| leki opioidowe (np. morfina) – jako działanie uboczne senność, obniżenie napięcia mięśni obwodowych (korzystne dla zwiększenia zakresu ruchu biernego) | |
| obniżające napięcie mięśniowe o działaniu miejscowym (toksyna botulinowa) | podnoszące stan gotowości – preparaty z kofeiną |
|
olejki eteryczne, np.: pobudzające – rozmarynu, sosnowy, mięty pieprzowej, pobudzające mieszanki Vapomixy B7 |
| wyciszające, uspokajające, nasenne (obniżające stan świadomości) – ubocznie: obniżające napięcie mięśniowe – możliwość zwiększenia biernego zakresu ruchu, szczególnie u osób niewspółpracujących, protestujących z uszkodzeniami czaszkowo-mózgowymi (we współpracy z psychiatrą w zespole terapeutycznym) | |
| środki na zaburzenia lokomocyjne (działanie uboczne) – zmniejszenie napięcia mięśniowego | |
|
jonoforezy:
olejki eteryczne:
|
|
| preparaty z acetylocholiną (neuroprzekaźnik) – przy miastenii podwyższa napięcie mięśniowe, wspierając efekt terapeutyczny czynnego zakresu ruchu preparaty dopaminy (neuroprzekaźnik) – lewodopa podawana przy chorobie Parkinsona zmniejsza sztywność | |
Wpływ leków na wykorzystanie nowoczesnych metod rehabilitacyjnych
Należy pamiętać, że w procesie terapeutycznym szeroko rozumianego leczenia ruchem korzysta się z zaopatrzenia ortopedycznego – zarówno klasycznego, jak i tego z zakresu najnowszych technologii, które znajdują swoje zastosowanie nie tylko w zaopatrzeniu ortopedycznym, ale także w np. inteligentnym otoczeniu osoby niepełnosprawnej. Również w tym obszarze terapii leki będą odgrywały dużą rolę i mogą np. ograniczać możliwości użycia ww. zaopatrzenia. Należy zawsze uwzględnić, jakie leki pacjent przyjmuje. Jeśli będą to leki zmniejszające aktywność psychoruchową pacjenta, będą zaburzały odbiór siebie w przestrzeni lub będą wywoływały zaburzenia równowagi, użycie nawet najprostszych sprzętów zaopatrzenia ortopedycznego musi być przeanalizowane bardzo indywidualnie z bilansem zysków i strat z uwzględnieniem głównie bezpieczeństwa pacjenta.
Wpływ leków na możliwości wykorzystania nowoczesnych metod rehabilitacyjnych oraz zaopatrzenia rehabilitacyjnego:
- roboty rehabilitacyjne i systemy rzeczywistości wirtualnej – potencjalne przeciwwskazania: leki powodujące zaburzenia postrzegania, równowagi, senność,
- elektryczne wózki i skutery dla osób niepełnosprawnych – potencjalne przeciwwskazania: leki powodujące zaburzenia orientacji, równowagi, senność,
- egzoszkielety – potencjalne przeciwwskazania: leki powodujące zaburzenia równowagi, senność,
- interfejsy mózg – komputer – potencjalne przeciwwskazania: leki powodujące zaburzenia postrzegania oraz czynności bioelektrycznej mózgu (w zależności od wykorzystywanego sygnału, np. elektroencefalografii – EEG).
Podsumowanie
Informacje dotyczące przyjmowanych przez pacjenta leków są bardzo ważnym elementem wpływającym na terapię. Fizjoterapeuta zawsze powinien zapoznać się z farmakoterapią, jakiej jest poddawany pacjent, tak by móc przewidzieć pewne zachowania organizmu i ich wpływ na terapię. Pozwoli to na utrzymanie bezpieczeństwa terapii, wychwycenie niewłaściwych reakcji pacjenta oraz będzie warunkowało współpracę między terapeutą a pacjentem. Pozwoli to także wyeliminować przypadki złej interpretacji zachowania pacjenta, gdyż może być ono uwarunkowane wpływem leków i ich skutków ubocznych. Uwzględnienie tego pozwoli uniknąć sytuacji niewłaściwej interpretacji zachowania pacjenta, takiej jak: osoba niewspółpracująca, złośliwa czy leniwa.
dr EMILIA MIKOŁAJEWSKA: specjalista fizjoterapii, Oddział Paraplegii Pourazowej, Klinika Rehabilitacji, 10. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką SP ZOZ w Bydgoszczy
BIBLIOGRAFIA:
- Szczegielniak B., Szczegielniak J. Leki w fizjoterapii. Wydawnictwo Politechniki Opolskiej, Opole 2000.
- Szczegielniak B., Szczegielniak A.R., Szczegielniak J. Interakcje leków i zabiegów fizykalnych. Praktyczna Fizjoterapia i Rehabiltiacja 2011; 20, s. 42–54.
- Kenyon J., Kenyon K. Kompendium fizjoterapii. Śliwiński Z. (red. wyd. pol.) Urban & Partner, Wrocław 2007.
- Straburzyńska-Lupa A., Straburzyński G., Straburzyńska-Migaj E. Fizjoterapia z elementami klinicznymi. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
