Uszkodzenia nerwów obwodowych – przyczyny, rehabilitacja i suplementacja

Uszkodzenia nerwów obwodowych można podzielić na uszkodzenia mechaniczne oraz uszkodzenia spowodowane chorobą przewlekłą. Mechaniczne uszkodzenie nerwów obwodowych dotyczy najczęściej nerwów, które przebiegają powierzchownie lub z anatomicznego punktu widzenia są najsłabiej chronione/ osłonięte warstwami innych tkanek. Najliczniejsza grupa urazów tego typu dotyczy więc nerwów w obrębie kończyn. W tym przypadku nie bez znaczenia pozostaje ilość i jakość wykonywanych czynności oraz związane z nimi generalne ryzyko urazu.
Nerw obwodowy składa się zasadniczo z trzech komponent:

• ruchowej,
• czuciowej,
• wegetatywnej.

Wynikiem uszkodzenia włókien ruchowych są porażenia wiotkie, w wyniku których powstają zaniki mięśni, które dany nerw zaopatruje. Uszkodzenie włókien czuciowych prowadzi do różnego rodzaju zaburzeń czucia, których granice często bywają zatarte z powodu unerwienia danej okolicy ciała/skóry przez gałązki pochodzące z różnych nerwów. Przerwanie włókien wegetatywnych prowadzi początkowo do przekrwienia tkanek przez rozszerzenie naczyń krwionośnych, a w późniejszym okresie do niedokrwienia i następowego niedotlenienia tkanek. 
Do uszkodzeń spowodowanych przewlekłymi chorobami można zaliczyć stopę cukrzycową występującą przy cukrzycy. Przyczynami są uszkodzenia gałęzi czuciowych (choroba prowadzi do powstawania częstych urazów, małych zranień), wegetatywnych (zaburzenia odżywiania) oraz hiperglikemia, która zwiększa podatność na zakażenia. 
 

R e k l a m a

Obwodowy układ nerwowy – kończyna górna, splot ramienny (część anatomiczna)

Splot ramienny unerwia kończynę górną i mięśnie powierzchowne grzbietu. Tworzą go korzenie brzuszne nerwów rdzeniowych segmentów C5–T1. Znajdują się one między mięśniem pochyłym przednim a mięśniem pochyłym środkowym. Korzenie nerwowe wychodzące z segmentu C5–C6 tworzą pień górny splotu, korzeń nerwowy C7 tworzy pień środkowy, a korzenie C8 i T1 – pień dolny. Biegną one powyżej obojczyka. Pnie rozgałęziają się na część przednią i tylną. W dalszej części na poziomie jamy pachowej do tyłu od mięśnia piersiowego mniejszego przechodzą one w pęczek boczny (C5–C7), przyśrodkowy (C8–T1) i tylny (C5–T1) [1–4, 6, 8, 9].
W skład pęczka bocznego wchodzą:

• nerw mięśniowo-skórny, 
• nerw piersiowy boczny,
• nerw pośrodkowy.

W skład pęczka przyśrodkowego wchodzą:

• nerw pośrodkowy,
• nerw łokciowy,
• nerw piersiowy przyśrodkowy,
• nerw skórny przyśrodkowy ramienia,
• nerw skórny przyśrodkowy przedramienia.

W skład pęczka tylnego wchodzą:

• nerw promieniowy,
• nerw pachowy,
• nerwy podłopatkowe,
• nerw piersiowo-grzbietowy.

Część podobojczykowa splotu ramiennego: 

• nerw mięśniowo-skórny,
• nerw pachowy,
• nerw promieniowy,
• nerw łokciowy,
• nerw pośrodkowy.

Podział uszkodzeń splotu ramiennego
Wyróżnia się cztery typy uszkodzenia splotu ramiennego:

• typ dolny (Klumpkego–Dejerine’a) – powstaje na skutek uszkodzenia korzeni nerwowych C8–Th1. Powoduje zaburzenia czynności prostowników i zginaczy przedramienia oraz mięśni ręki,
• typ środkowy – uszkodzenie korzenia C7. Prowadzi do uszkodzenia, które przypomina porażenie nerwu pośrodkowego,
• typ górny (Erba–Duchenne’a) – to następstwo uszkodzenia korzeni nerwowych segmentów C5–C6. Konsekwencją tego uszkodzenia są zaburzenia ruchu stawu ramiennego, zwłaszcza odwodzenia, zginania i rotowania ramienia na zewnątrz. Zaburzona jest również praca zginaczy przedramienia,
• typ mieszany – uszkodzenie występujące najczęściej, dotyczy wielu różnych korzeni nerwowych [5, 11].
   

Obwodowy układ nerwowy – kończyna dolna (część anatomiczna)

Kończyna dolna czuciowo i ruchowo zaopatrywana jest z dwóch źródeł: splotu lędźwiowego oraz splotu krzyżowego, często nazywanego splotem lędźwiowo-krzyżowym. Splot lędźwiowy utworzony jest przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych od Th12 do L4. Do głównych gałęzi splotu lędźwiowego należą:

• nerw biodrowo-podbrzuszny,
• nerw biodrowo-pachwinowy,
• nerw płciowo-udowy,
• nerw skórny boczny uda,
• nerw udowy,
• nerw zasłonowy.

Splot krzyżowy uformowany jest przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych od L4 do S4. Do głównych gałęzi splotu krzyżowego zalicza się:

• nerw kulszowy,
• nerw skórny tylny uda,
• nerw sromowy [2, 3, 8].

Podział uszkodzeń nerwów

Uszkodzenia nerwów obwodowych klasyfikuje się za pomocą dwóch skal: Sunderlanda, która powstała w 1951 r., i Seddona z 1943 r.

Klasyfikacja Seddona:

• neuropraxis – ucisk na nerw bez przerwania ciągłości. Przewodnictwo nerwowe ulega osłabieniu. Objawy ustępują po kilku–kiludziesięciu dniach,
• axonotmesis – nerw nienaruszony, ale aksony przerwane. Występuje całkowity zanik funkcji nerwu. Takie nerwy mogą się zregenerować, lecz regeneracja może trwać do kilkudziesięciu miesięcy, 
• neurotmesis – przerwanie ciągłości nerwu powodujące jego porażenie, brak możliwości szybkiej regeneracji. Konieczna jest interwencja chirurgiczna. 

Klasyfikacja Sunderlanda:

• stopień I – brak przewodzenia z powodu kompresji nerwu. Odpowiada neuropraksji Seddona,
• stopień II – przerwanie aksonu bez uszkodzenia nerwu. Odpowiada aksonotmezji Seddona,
• stopień III – uszkodzenie endoneurinum, bez zmian w epi- i perineurinum. Powrót funkcji jest uzależniony od włóknienia śródpęczkowego,
• stopień IV – uszkodzenie wszystkich osłonek z wyjątkiem epineurinum. Może wystąpić powiększenie nerwu,
• stopień V – całkowite przerwanie ciągłości nerwu. Odpowiada neurotmezji Seddona [5, 11].

Uszkodzenia nerwów obwodowych – kończyna górna 

Uszkodzenie nerwu pośrodkowego
Objawy tego uszkodzenia są powiązane z poziomem jego występowania. Na poziomie stawu łokciowego i powyżej dochodzi do uszkodzenia zginaczy długich palców oraz zginaczy ręki. Wyjątkiem są tu mięsień zginacz łokciowy nadgarstka oraz część łokciowa zginacza głębokiego palców, które są zaopatrywane przez nerw łokciowy. W wyniku tego powstaje charakterystyczne ustawienie ręki do przysięgi. 
Przy uszkodzeniu nerwu w części dystalnej przedramienia ułożenie ręki do przysięgi nie występuje. Charakterystyczne jest słabe odwodzenie, nawracanie i przeciwstawianie kciuka [1, 2, 4, 5].

Uszkodzenie nerwu promieniowego
Najczęstszą przyczyną uszkodzenia tego nerwu jest tzw. zespół sobotniej nocy. Objawy występujące przy tym porażeniu zależą od poziomu uszkodzenia. Poniżej połowy ramienia powoduje porażenia:

• mięśnia ramienno-promieniowego, 
• prostowników nadgarstka, kciuka i palców II–V w stawach międzypaliczkowych dalszych.

Przy uszkodzeniu obejmującym dół pachowy objawy są podobne, ale dochodzi jeszcze porażenie mięśnia trójgłowego ramienia oraz następuje zniesienie odruchu z tego mięśnia.
W uszkodzeniach tego nerwu charakterystyczne jest ustawienie ręki. Jest to tzw. ręka opadająca [4, 9].

Uszkodzenie nerwu łokciowego
Jest to najczęściej występujące uszkodzenie. Osłabieniu ulegają zginacze i przywodziciele nadgarstka, zginacze palców IV i V, następuje porażenie przywodzenia i odwodzenia palców oraz porażenie przywodzenia kciuka. Występuje zanik mięśni kłębika. Obserwuje się charakterystyczne ustawienie ręki szponiastej [5, 11].

Przyczyny uszkodzenia nerwów obwodowych

Do uszkodzenia obwodowego układu nerwowego może dojść z wielu powodów. Do uszkodzeń dochodzi przy zabiegach ortopedycznych, operacjach bądź źle założonych opatrunkach gipsowych. Źle dostosowane zaopatrzenie ortopedyczne również może skutkować uszkodzeniami nerwów obwodowych (protezy, ortezy, kule, laski ortopedyczne).
Uszkodzenie nerwów obwodowych może być powikłaniem operacyjnym. Taka grupa uszkodzeń ma najczęściej charakter neurotmesis. Przecięcie pnia nerwowego dokonane w czasie operacji jest trudne do oceny ze względu na narkozę, w której znajduje się chory. Rozpoznanie często następuje dopiero po operacji, co utrudnia sklasyfikowanie uszkodzenia. 
Najliczniejszą grupę powikłań można zaobserwować przy osteotomiach. Przy operacji na stawie ramiennym istnieje ryzyko uszkodzenia długich gałęzi splotu ramiennego, w szczególności nerwu pachowego i promieniowego. Częstym uszkodzeniem jest również przecięcie nerwu promieniowego przy operacji na trzonie kości ramiennej. W obrębie ręki w okolicy nadgarstka istnieje ryzyko przecięcia nerwu pośrodkowego oraz nerwu łokciowego przy operacjach na ścięgnach zginaczy nadgarstka. Zdarza się także podczas operacji przykurczu Dupuytrena przecięcie nerwów palców. 
Aby zminimalizować możliwość wyżej wymienionych powikłań, należy odpowiednio dobrać dojście operacyjne, aby ominąć ważne pnie nerwowe. Ważna jest odpowiednia znajomość stosunków anatomicznych operowanego obszaru [5, 7, 11].

Uszkodzenia nerwów obwodowych – kończyna dolna

Do najczęstszych neuropatii uciskowych w obrębie kończyny dolnej należą:

• zespół Rotha,
• ucisk na nerw strzałkowy wspólny,
• zespół kanału stępu, 
• zespół mięśnia gruszkowatego,
• neuralgia Mortona. 

Zespół Rotha jest najczęściej spotykanym uszkodzeniem uciskowym w obrębie kończyny dolnej. Powstaje przez ucisk na nerw skórny boczny uda. Występuje głównie u mężczyzn. Głównymi jego objawami są ból i parastezje przednio-bocznej części uda oraz zmiany troficzne skóry tej okolicy. Głównymi przyczynami są przeciążenia wynikające z robienia częstych ruchów zgięcia i wyprostu stawu biodrowego, forsowny marsz lub długotrwała pozycja stojąca, otyłość oraz ciąża [3, 14].
Ucisk na nerw strzałkowy wspólny występuje bardzo często z powodu bardzo powierzchownego usytuowania nerwu. Głównymi objawami są parastezje oraz drętwienia w okolicy bocznej podudzia i stopy. Bardzo często osłabieniu ulegają mięśnie zaopatrywane przez nerw strzałkowy, co powoduje występowanie opadającej stopy. Do ucisku na nerw strzałkowy dochodzi najczęściej podczas długotrwałej pozycji klęczącej, poprzez ucisk zewnętrzny (ciasny opatrunek gipsowy) oraz przy urazach głowy i szyjki kości strzałkowej [3, 14].
Zespół kanału stępu nazywany jest inaczej zespołem kanału kostki przyśrodkowej. Wywołuje go ucisk na nerw piszczelowy tylny na wysokości kostki przyśrodkowej. Głównymi objawami są parastezje, drętwienia i ból podeszwowej powierzchni śródstopia i palców, bóle w obrębie pięty, nadmierne napięcie zginaczy palców, osłabienie i zanik mięśnia odwodziciela palucha. Do ucisku na nerw predysponują urazy w obrębie stawu skokowego, otyłość, obrzęki kończyn dolnych. Grupą osób narażoną najbardziej na ten typ uszkodzenia są sportowcy, szczególnie biegacze [3, 14]. 
Neuralgia Mortona to neuropatia uciskowa nerwów palców z towarzyszącym jej włóknieniem okołonerwowym. Najczęściej choroba spowodowana jest podrażnieniem drugiego i trzeciego nerwu palcowego wspólnego. Dominującym objawem schorzenia jest ostry, palący ból okolicy przodostopia. Najczęściej lokalizuje się on pod głową trzeciej i czwartej kości śródstopia oraz na grzbiecie stopy. Ból rzadko promieniuje do kolan czy stawu skokowego. Deficyty czuciowe występują tu bardzo rzadko. Dolegliwości nasilają się podczas chodzenia oraz stania [3, 13, 14].
Zespół mięśnia gruszkowatego najczęściej jest wywoływany urazem pośladka podczas upadku. Innymi przyczynami mogą być zwłóknienia spowodowane głębokimi iniekcjami, ropne zapalenie mięśni czy dystonia mięśniowa. W 6–8% przypadków zespół mięśnia gruszkowatego jest przyczyną rwy kulszowej. Głównym objawem jest najczęściej ból pośladka, który promieniuje obwodowo wzdłuż przednio‑bocznej powierzchni kończyny dolnej [15].

Rehabilitacja po uszkodzeniu obwodowego układu nerwowego

Należy pamiętać, że rehabilitacja przy uszkodzeniach nerwów obwodowych jest niezbędna niezależnie od charakteru uszkodzenia. Obejmuje ona zarówno zabiegi fizykalne, kinezyterapię, hydroterapię, jak i inne dostępne metody, np. kinesiologytaping.
Osoba chora musi mieć pełną świadomość długiego czasu rekonwalescencji, powolnych postępów oraz tego, że ze strony pacjenta są niezbędne pełna współpraca i zaangażowanie w proces fizjoterapii.
W rehabilitacji ważne jest zwalczanie obrzęku i sztywności. Zaburzenia krążenia prowadzą do powstawania obrzęków. Ograniczenie ruchów przez pacjenta oraz utrzymywanie kończyny górnej w pozycji zwieszonej może potęgować obrzęki. Następstwem tego są zwłóknienia oraz ograniczenie ruchu w stawach. 
Skutecznymi sposobami walki z obrzękiem oraz sztywnością stawową są:

• stosowanie temblaka,
• stosowanie kinesiologytapingu – aplikacji limfatycznych,
• stosowanie masażu/drenażu kończyny górnej,
• stosowanie ćwiczeń biernych w pełnym zakresie ruchu,
• stosowanie ciepła oraz noszenie ocieplacza. 

Ważna jest prawidłowa pozycja porażonej kończyny. Należy zapobiegać rozciąganiu porażonych mięśni. Można stosować odpowiednie sprężynowe zaopatrzenie ortopedyczne, które będzie utrzymywać stawy w ustawieniu czynnościowym. Stosuje się je aż do pojawienia się restytucji ruchowej.
Ważnym elementem terapii jest zapobieganie zanikom mięśniowym. Jedną z możliwości jest stosowanie elektroterapii w formie elektrostymulacji impulsami trójkątnymi dla mięśni porażonych wiotko oraz stymulowanie nerwów obwodowych z wykorzystaniem okrągłych elektrod umieszczonych w imadle prądami diadynamicznymi. Powinno się je stosować codziennie, zgodnie z metodyką zabiegową. Poza stymulacją nerwów obwodowych nie można zapomnieć o odpowiedniej suplementacji, która przyspieszy regenerację uszkodzonych połączeń nerwowych [10, 11].

Odpowiednia suplementacja

Rola suplementacji polega na wspomaganiu odżywienia i funkcji metabolicznych, poddanych stresowi oksydacyjnemu, a często i stanowi zapalnemu włókien układu nerwowego. Suplementem spełniającym powyższe wymagania jest ALAnerv. Zawiera on składniki korzystnie wpływające na funkcjonowanie układu nerwowego. Jest to preparat złożony, w skład którego wchodzą witaminy, takie jak witamina B6 (pirydoksyna), witamina B5 (kwas pantotenowy), witamina B2 (ryboflawina), witamina B1 (tiamina), witamina E i oraz selen, a także kwas gamma-linolenowy i kwas alfa-liponowy. 
Bardziej złożonym suplementem, który jest zalecany przy urazach układu nerwowego, jest ALAnerv ON. Jego skład został wzbogacony o charakteryzujący się wyjątkowymi właściwościami honokiol. 
Witaminy z grupy B są istotne dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, niezbędne w przebiegu procesów krwiotwórczych oraz wielu przemian metabolicznych i energetycznych. Wspomagają utrzymanie sprawności umysłowej, funkcji poznawczych (pamięć i kojarzenie), pomagają zredukować zmęczenie i znużenie. Ich niedobory mogą powodować zaburzenia wytwarzania osłonki mielinowej i przewodzenia impulsów nerwowych. Selen oraz witamina E ograniczają szkodliwe działanie wolnych rodników i chronią komórki przed skutkami stresu oksydacyjnego. Wzajemnie nasilają swoje działanie przeciwutleniające. Niestety na terytorium Polski istnieją niedobory selenu w codziennej diecie. Dlatego witamina E i selen powinny być stosowane jako uzupełnienie codziennej diety w powyżej wymienione składniki korzystnie wpływające na komórki nerwowe.
Kwas alfa-liponowy to związek organiczny z grupy nasyconych kwasów tłuszczowych. Posiada właściwości antyoksydacyjne i chroni komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników i nadtlenków, zapobiega utlenianiu nienasyconych kwasów tłuszczowych, ochrania strukturę błon komórkowych. Przyczynia się do odtworzenia zredukowanych postaci innych przeciwutleniaczy, takich jak witaminy E i C oraz silnego antyoksydantu wewnątrzkomórkowego glutationu, przywracając ich aktywność antyoksydacyjną. Kwas gamma-linolenowy należy do grupy niezbędnych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6. Będąc prekursorem prostaglandyny E1 ma działanie przeciwzapalne. Wraz z kwasami omega-3 wchodzi w skład fosfolipidów mózgu. Jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.
Honokiol jest bioflawonoidem pozyskiwanym z kory roślin z rodzaju magnolia. Liczne badania wykazują, iż honokiol posiada działanie antyarytmiczne, przeciwpłytkowe, przeciwzapalne, przeciwbólowe, hamujące angiogenezę, przeciwnowotworowe, anksjolityczne oraz antyoksydacyjne [17]. Składniki suplementu w zalecanych dawkach nie wywołują efektów niepożądanych, nawet podczas długiej kuracji. Wskazane jest jednak zachowanie ostrożności w przypadku osób stosujących terapię insulinową lub doustne leki hipoglikemizujące. Kwas alfa-liponowy może nasilać efekt hipoglikemiczny równolegle stosowanych leków, dlatego przed zażyciem ALAnerv oraz ALAnerv ON należy skonsultować się z lekarzem.
W momencie gdy pojawi się wystarczająca siła mięśniowa, należy włączyć ćwiczenia czynne, które winno się dobrać odpowiednio dla każdej odzyskanej funkcji [16].

PIŚMIENNICTWO

1. Abrams R.A., Ziets R.J., Lieber R.L., Botte M.J. Anatomy of the radial nerve motor branches in the forearm. Journal of Hand Surgery 1997 Mar; 22 (2): 232–237.
2. Bochenek A., Reicher M. Anatomia człowieka. Wyd. 12. T. 1: Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła. Mięśnie. PZWL. Warszawa 2009.
3. Bochenek A., Reicher M. Anatomia człowieka. Wyd. 6. T. 5: Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. PZWL. Warszawa 2010.
4.  Cho H., Lee H.Y., Gil Y.C., Choi Y.R., Yang H.J. Topographical anatomy of the radial nerve and its muscular branches related to surface landmarks. Clinical Anatomy 2012 Jun 14. Doi: 10.1002/ca.22 115.
5. Dega W., Milanowska K. Ortopedia i rehabilitacja. PZWL. Warszawa 1996.
6. Elton S.G., Rizzo M. Management of radial nerve injury associated with humeral shaft fractures: an evidence-based approach. Journal of Reconstructive Microsurgery 2008 Nov; 24 (8): 569–573.
7. Lim R., Tay S.C., Yam A. Radial nerve injury during double plating of a displaced intercondylar fracture. Journal of Hand Surgery 2012 Apr; 37 (4): 669–672.
8. Fix J.D. Neuroanatomia. Urban i Partner. Wrocław 1997.
9. Konarska I. Medycyna fizykalna. PZWL. Warszawa 1968.
10. Rosłowski A., Skolimowski T. Technika wykonywania ćwiczeń leczniczych. PZWL. Warszawa 2000.
11. Paprocka-Borowicz M., Zawadzki M. Fizjoterapia w chorobach układu ruchu. Górnicki Wydawnictwo Medyczne. Wrocław 2007.
12. Schuenke M., Schulte E., Schumacher U. Prometeusz. Atlas anatomii człowieka. T. 1. Medpharm Polska. Wrocław 2006.
13. Ciemiecka A., Bażant K., Bryłka K., Kołodziejski P. Neuralgia Mortona. Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja 2018 marzec; 92.
14. Wawrzyniak A., Romanowski L. Najczęstsze neuropatie uciskowe w obrębie kończyny dolnej. Praktyczna Ortopedia i Traumatologia 2018 lipiec; 3. 
15. Zaworski K., Latosiewicz R., Majcher P., Derewiecki T. Terapia manualna w diagnozowaniu i leczeniu zespołu mięśnia gruszkowatego – studium przypadku. Med Og Nauk Zdr 2015; 21 (2): 215–220.
16. https://pl.alfasigma.com/pl/produkty
17. Kochanowski J. Honokiol – potencjalne możliwości zastosowania w chorobach układu nerwowego. Neurologia Praktyczna 2017; 6: 1–4.